“Cha đẻ” của giải thưởng chính là nhà bác học Thụy Điển Alfred Bernard Nobel (1833 - 1896) thông thạo 4 ngoại ngữ (Anh, Pháp, Đức, Nga), cực kỳ say mê nghiên cứu và phát minh. Ông nhận được 355 bằng sáng chế liên quan đến 150 phát minh xoay quanh thuốc nổ. Ông xây dựng được 90 nhà máy ở 20 quốc gia, thành lập 2 liên hiệp lớn gồm 60 công ty. Các phát minh của ông đóng góp to lớn cho việc làm đường sá, cầu cống, hải cảng, kênh đào, đường hầm xuyên núi hay xuyên biển, khai thác mỏ...
Quỹ Nobel và Giải Nobel
Nobel rất giàu. Ông để lại 33.200.000 cuaron Thụy Điển, tương đương 160 triệu euro. Khi qua đời, ông di chúc lập một quỹ Nobel gồm gần toàn bộ số tiền đó được chuyển thành cổ phiếu an toàn tức phải sinh lợi.
Số lãi này được chia thành 5 phần đều nhau, làm 5 phần thưởng mang tên Nobel tặng cho 5 nhân vật (hay hơn 5) có đóng góp to lớn nhất trong 5 lĩnh vực: vật lý, hóa học, y học (hay sinh lý học), văn học và hòa bình. Từ năm 1969, Nobel kinh tế ra đời theo sáng kiến của Ngân hàng Thụy Điển. Mỗi giải thường trao cho một cá nhân hay một tập thể (không quá 3 người). 5 giải Nobel do Nobel yêu cầu được trao từ năm 1901.
Quy chế giải
Những thông tin liên quan đến quá trình xét tặng Nobel phải giữ kín trong vòng 50 năm. Nhiệm kỳ của giám khảo là 4 năm. Nobel vật lý và hóa học do Viện hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển quyết định. Y học hay sinh lý học: Ủy ban Nobel của Viện Carolin (được thành lập năm 1810). Văn học: Viện hàn lâm Thụy Điển. Hòa bình: Ủy ban Nobel thuộc Quốc hội Na Uy. Kinh tế: Viện hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển.
Một tấm bằng, Huy chương Nobel do Erik Lindberg thực hiện năm 1902: chân dung Nobel trên nền phúng dụ Tự nhiên và Khoa học, một món tiền (thay đổi tùy theo lãi của vốn Quỹ Nobel). Theo tính toán của Nobel, những năm đầu, mỗi giải thưởng tương đương 15 năm lương của một giáo sư đại học. Năm 1948, mỗi giải trị giá 32.000 USD. Năm 1980, 210.000 USD. Cuối những năm 1990 là 1 triệu USD. Và năm nay là 1,36 triệu USD.
Những điều tiếng xung quanh giải Nobel
Giai thoại cho rằng Alfred Nobel, vốn độc thân suốt đời, đã từ chối tôn vinh các nhà toán học, vì e rằng một ngày nào đấy, phần thưởng sẽ về tay Gosta Magnus Mittag - Leffler, một nhà toán học Thụy Điển, đã ăn cắp trái tim của nàng Sophie Hess, nhân tình của ông.
Để lấy lại công bằng cho một khoa học cơ bản, giải thưởng cao quý nhất dành cho toán học mang tên Fields đã ra đời năm 1936 ở Toronto, Canada, theo sáng kiến của Giáo sư John Charles Fields. Giải Fields trao 4 năm một lần, trị giá khá khiêm tốn: 1.500 euro.
Giải Nobel đã thật chính xác và công bằng chưa? Người ta có thể tiếc là trong hơn 700 người được tặng giải Nobel hơn 100 năm qua, đã không có mặt Freud, Proust hay Gandhi. Ảnh hưởng của Freud là rất lớn không chỉ về mặt y học và xã hội mà cả về văn hóa, đặc biệt là văn chương. Gandhi thì 5 lần vào chung kết Nobel Hòa bình nhưng vẫn không đoạt giải. Thuyết tương đối của Albert Einstein được công bố năm 1905. Nhưng mãi năm 1921, Einstein mới được Nobel Vật lý về một công trình ít quan trọng hơn. Ấy là chưa nói tới Lev Tolstoi khổng lồ...