Cơ chế hoạt động của các phần mềm này là trung thành theo dõi những phím bấm (keystroke) và chụp ảnh màn hình (screenshot) trên máy tính đang sử dụng hoặc ở một nơi xa (trong mạng LAN hoặc trên Internet), miễn là máy đó cũng được cài chương trình tương đương. Một số khác còn có khả năng theo dõi mọi luồng tin vào, ra trong các ứng dụng chat, gửi e-mail...
Đến lúc này, ranh giới giữa khái niệm "tiện ích" kiểm soát PC và phần mềm gián điệp (spyware) trở nên rất mong manh. Spyware là thứ mà kẻ phát tán phải giấu đi trong một chương trình download nào đó để chờ "nạn nhân" tải xuống, nó sẽ tự động xâm nhập vào hệ thống máy tính, lấy cắp thông tin và gửi về máy chủ trên mạng Internet. Còn "tiện ích" kiểm soát có tên tuổi đàng hoàng, được đứng công khai trong danh sách những phần mềm được phát triển cho PC và do đó các chương trình chống virus, spyware coi đó là "người nhà". Tuy nhiên, công dụng "ngược" của nó sẽ được phát huy khi một ai đó dùng vào mục đích theo dõi máy tính của người khác.
Đơn cử các phần mềm được đăng trên download.com, một trang phổ biến của CNet, như XT Spy, e-Surveiller, All in One Keylogger... Chúng tỏ ra rất hiệu quả khi bạn muốn xem ai đã dùng máy của mình hay kiểm soát con trẻ đang làm gì trên đó. Nhưng nếu những chương trình này được cài trên hệ thống máy tính công cộng như quán cà phê Internet chẳng hạn, người dùng sẽ có nguy cơ để lộ một khối lượng thông tin khổng lồ.
Một điểm đáng chú ý là các phần mềm loại này không hiển thị trong trình quản lý Task Manager hay Control Pannel> Add or Remove Programs. Do đó, người sử dụng dù có biết cũng không gỡ bỏ được hoàn toàn khi không biết mật khẩu. Cá biệt, có phần mềm còn triệt tiêu cả chức năng hiện Task Manager.
Vì vậy, nếu không yên tâm khi lướt web ở một nơi nào đó, bạn hãy áp dụng các biện pháp kiểm tra trước như xem trong menu Start hay thư mục Program Files để phát hiện những chương trình loại này rồi xóa bằng tay (nhớ chọn chức năng hiển thị các file ẩn). Sau đó, vào Recycle Bin chọn chức năng Empty. Chương trình bị mất tập tin chạy sẽ không thực thi được nữa.
Thuỳ Hương