Xét trên nguyên lý hai tầng, con người sẽ khóc khi trải qua cung bậc cảm xúc từ căng thẳng tột độ đến sự nhẹ nhõm, giải thoát.
Đối với nhiều người, khóc là một phản xạ rất tự nhiên mà chỉ có con người mới có. Tuy nhiên, những lí do cho cơ chế tự nhiên này vẫn còn là một điều bí ẩn.
Mặc dù việc những đứa trẻ sơ sinh khóc là hành động có mục đích rõ ràng, các nhà khoa học trong nhiều lĩnh vực vẫn hoài nghi về việc tại sao người trưởng thành cũng khóc? Charles Darwin cho rằng nước mắt là một phản ứng phụ thông thường của việc thay đổi cơ mặt. Đây cũng là một ngoại lệ cho nhận định những chi tiết không cần thiết sẽ bị đào thải trong quá trình tiến hóa.
Một lý thuyết hiện đại từ nhà sinh hóa học William Frey đã đề xuất ý tưởng rằng khóc giúp loại bỏ độc tố và các hormone gây stress. Đây được coi là tác dụng tích cực của việc khóc. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu khác đã phủ nhận lý thuyết của ông, cho rằng lượng độc tố được tiết ra theo nước mắt quá ít để có thể tạo nên sự khác biệt đáng kể.
Trong các thuật ngữ khoa học, khóc có thể được giải thích là việc tiết ra các chất lỏng chứa protein, enzymes, lipid và các chất khác từ tuyến lệ, một nhóm các cơ quan nhỏ quanh mắt.
"Có nhiều loài động vật khác cũng có quá trình tương tự. Tuy nhiên, chúng không khóc mang tính cảm xúc", Jay Efran, giáo sư danh dự về tâm lý học tại đại học Temple chia sẻ.
Tại sao người trưởng thành lại khóc vẫn đặt ra câu hỏi cho nhiều nhà khoa học.
"Động vật khóc khi có những vật lạ quanh mắt làm chúng khó chịu hoặc để giữ cho mắt luôn ẩm. Tuy nhiên, đó không phải là nước mắt cảm xúc được cho là kết quả của các hoạt động tâm lý".
Efran từng đưa ra nguyên lý hai tầng về tiếng cười. Điều này truyền cảm hứng cho ông về việc nghiên cứu cơ chế của việc khóc; liệu xem chúng có cùng chung một quá trình hay không.
"Hầu hết các tiết mục hài hay trò đùa đều làm tăng sự căng thẳng của bạn – bạn chăm chú nghe câu chuyện hài hước và cố gắng tìm ra tình huống hài hước ở đâu", giáo sư chia sẻ. "Và khi câu chuyện gần đến những phút cao trào, bạn sẽ bật cười và sự căng thẳng của bạn cũng mất đi".
Tương tự, theo nguyên lý hai tầng của về nước mắt, người ta sẽ khóc khi có chuyện gì đó xảy ra khiến sự lo lắng và cơn đau được đẩy lên cao trào, theo sau bởi những khoảnh khắc bình tâm, nhẹ nhàng. Ví dụ, một đứa trẻ lạc mẹ tại cửa hàng tạp hóa sẽ bắt đầu tìm kiếm xung quanh khiến nỗi lo lắng được đẩy lên cao. Bất chợt, cậu bé nghe tiếng mẹ mình gọi từ đằng sau. Khi ngoảnh lại, khoảnh khắc thấy khuôn mặt thân thuộc của mẹ mình khiến cậu bé òa khóc.
Nước mắt của niềm vui có thể được giải thích với nguyên lý hai tầng. Một bà mẹ sẽ khóc tại đám cưới của con gái do những căng thẳng chồng chất trong quá trình chuẩn bị và lên kế hoạch. Cuối cùng, khoảnh khắc giải thoát khỏi cảm xúc bị đè nén cũng tới khi người con gái cuối cùng nói "tôi đồng ý". Và bà mẹ bắt đầu khóc một cách thoải mái.
"Bà mẹ thấy nhẹ nhõm vì cuối cùng mọi thứ cũng diễn ra tốt đẹp. Hơn nữa, bổn phận là cha mẹ của bà đã đạt đến một trạng thái mới khi con gái đi lấy chồng", ông nói.
Khóc và cười là những phản xạ do sự thay đổi nhanh chóng trong hệ thần kinh giao cảm; một phần của hệ thần kinh kiểm soát những hành động tự nhiên như tim đập và sự giãn đồng tử. Nó phát triển khi cơ thể chuyển từ trạng thái "chiến đấu hay bỏ chạy", được kích thích bởi hệ thần kinh thông cảm sang trạng thái nghỉ và hồi phục của hệ thần kinh đối giao cảm.
Nguyên lý của Efran có thể giải thích tại sao con người khóc. Tuy nhiên, mục đích của nước mắt là gì? Tại sao chúng ta lại tiết ra chất lỏng trong mắt khi trải qua sự buồn khổ, cảm giác nhẹ nhõm hay niềm vui?
Khóc là phản ứng đi từ trạng thái cảm xúc căng thẳng đến giây phú nhẹ nhàng, hạnh phúc.
Để tìm ra câu trả lời hợp lý, các nhà khoa học đã phân tích nước mắt của chuột trong phòng thí nghiệm. Năm 2005, các nhà nghiên cứu đã khám phá ra ESP1 – một pheromone tìm thấy trong nước mắt của chuột đực làm tăng khả năng thu hút chuột cái giao phối. Một loại pheromone khác chỉ được tìm thấy trong các cá thể chuột non có tên gọi ESP22. Lại pheromone này giúp bảo vệ chúng khỏi những trường hợp giao phối không mong muốn với chuột trưởng thành.
Dựa vào những nghiên cứu trước đó, một thí nghiệm tiến hành vào năm 20011 đã để 24 người đàn ông ngửi nước mắt của phụ nữ và đánh giá sự cuốn hút của họ. Mặc dù những người đàn ông này chưa bao giờ nhìn thấy những người phụ nữ trước đó và nước mắt thì không có mùi gì, họ cảm thấy khuôn mặt của nhóm phụ nữ không còn ấn tượng sau khi ngửi nước mắt của họ.
Lượng testosterone giảm và khi quét não bộ của họ trên máy, các nhà nghiên cứu không phát hiện nhiều các hoạt động trong khu vực vùng não liên quan tới cảm xúc tình dục.
Nếu pheromone ESP22 giúp bảo vệ chuột con tránh khỏi giao phối với chuột trưởng thành, pheromone ở nước mắt người có thể giúp gửi thông điệp tới đối phương rằng chúng ta cần giúp đỡ và cảm thông chứ không phải một chỗ trong phòng ngủ.
"Vào một khoảnh khắc nào đó trong cuộc đời, khóc giúp chúng ta biết rằng chúng ta đang rất căng thẳng và bị đè nén – đó là tín hiệu mà chúng ta cần sự giúp đỡ". Efran nói.