Dịch bệnh Panama bùng phát trở lại đe dọa một trong những cây trồng có giá trị nhất thế giới.
Nhiều thập kỷ sau khi cây chuối tàn lụi trên toàn thế giới, dịch bệnh Panama một lần nữa đang đe dọa xóa sổ cây trồng chủ lực ở châu Á, Mỹ Latinh và các nơi khác.
Việt Nam sẽ mất tới 71% diện tích đất trồng chuối trong vòng 25 năm vì một loại nấm có tên là Fusarium. Các nhà nghiên cứu từ các tổ chức bao gồm Trung tâm Tài nguyên Thực vật Việt Nam và Vườn Bách thảo Messe ở Bỉ đã cảnh báo trong một bài báo khoa học xuất bản hồi tháng 2 về nấm. Fusarium xâm nhập vào cây chuối qua rễ và làm hỏng các mạch cây, làm cho cây bị héo. Các bào tử có thể gây ô nhiễm đất trong nhiều thập kỷ.
Steven Janssens, một trong những tác giả cho biết: “Chuối là một trong những cây lương thực quan trọng nhất trên toàn thế giới. Và nếu Fusarium tiếp tục lây lan, ông nói rằng "tác động lên nhân loại có thể khá lớn".
Chuối được trưng bày trong một cửa hàng ở Halle, Bỉ. Loại quả này được ăn khắp nơi trên thế giới và phát triển ở các vùng nhiệt đới từ Đông Nam Á đến Mỹ Latinh. (© Reuters)
Một nghiên cứu khác được trích dẫn trong bài báo đã dự đoán tình trạng mất đất trồng chuối tương tự ở Trung Quốc và Philippines.
Việt Nam là thị trường cung cấp chủng loại quả chuối lớn thứ 2 cho Trung Quốc trong 4 tháng đầu năm 2022, đạt 139,5 triệu USD, tăng 66,1% so với cùng kỳ năm 2021, chiếm 29,2% tổng trị giá nhập khẩu, tăng 6,5 điểm phần trăm so với cùng kỳ năm 2021.
Việt Nam cũng là thị trường cung cấp chuối lớn thứ 7 cho Nhật Bản trong 3 tháng đầu năm 2022, đạt 1,5 triệu tấn, trị giá 166 triệu Yên (1,3 triệu USD), tăng 38,5% về giá trị và tăng 30,2% so với cùng kỳ năm ngoái. Sản phẩm chuối của Việt Nam được đánh giá cao tại Nhật Bản nhưng lại phải đối mặt với sự cạnh tranh gay gắt của chuối từ Philippines, Mexico, Ecuador.
Ảnh hưởng của dịch bệnh Panama đã khiến chất lượng chuối tại nhiều nước giảm mạnh do phải sử dụng các loại giống kháng bệnh.
Sự nguy hiểm của nấm Fusarium đã được chú ý vào những năm 1950, khi loại nấm này phá hủy các cây chuối trong và xung quanh Panama. Căn bệnh này, được gọi là bệnh Panama, chỉ thuyên giảm sau khi gây thiệt hại hàng tỷ đô la cho người trồng và gần như xóa sổ sản lượng giống Gros Michel.
Hơn một nửa số chuối được trồng trên thế giới hiện nay là giống Cavendish, loại chuối này có khả năng chống lại bệnh héo Fusarium tương đối. Nhưng một chủng mới đã xuất hiện vào những năm 1990 và hiện đang tấn công chuối Cavendish ở Malaysia và các nơi khác ở Đông Nam Á.
Chủng này, được gọi là chủng tộc nhiệt đới 4 hay TR4, cũng được phát hiện ở Colombia vào năm 2019 và ở Peru vào năm 2021, làm dấy lên lo ngại rằng toàn bộ cây chuối trên thế giới có thể đứng trước nguy cơ tuyệt chủng.
Chuối hiện đại có nguồn gốc từ một giống không hạt bắt đầu được trồng ở Đông Nam Á vào khoảng 5000 năm trước Công nguyên hoặc sớm hơn. Người trồng nhân giống cây bằng cách giâm cành giống hệt về mặt di truyền với cây "bố mẹ", làm tăng nguy cơ quần thể sẽ bị xóa sổ bởi các mầm bệnh như TR4. Việc thiếu hạt giống khiến việc phát triển các giống mới có khả năng kháng bệnh tốt hơn trở nên khó khăn hơn.
Hơn 100 triệu tấn chuối được sản xuất trên toàn thế giới hàng năm và không có dấu hiệu giảm đáng kể.
Tsutomu Arie, giáo sư chuyên về bệnh học thực vật tại Đại học Khoa học và Công nghệ Nông nghiệp Tokyo (TUAT), cho biết: “Tôi không nghĩ chuối sẽ tuyệt chủng".
Rất khó để đánh giá mức độ nguy cấp của quần thể chuối trên thế giới, nhưng TR4 là một mối quan tâm đối với ngành.
Khoảng 20 quốc gia đã báo cáo rằng nấm lây lan sang cây bị nhiễm bệnh hoặc người qua đất hoặc vật liệu trồng bị ô nhiễm. Cách chắc chắn duy nhất để hạn chế sự lây lan của nó là kiểm dịch.
Theo Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc, Ấn Độ là nước sản xuất chuối lớn nhất thế giới với 31,5 triệu tấn, tiếp theo là Trung Quốc với 11,51 triệu tấn, sau đó là Indonesia, Brazil, Ecuador và Philippines. Vì một số quốc gia này trồng hầu hết các loại cây trồng để tiêu thụ trong nước, nên phần lớn hàng xuất khẩu đến từ Trung và Nam Mỹ.
Tác động kinh tế của thị trường chuối ước tính lên đến hàng chục tỷ đô la, và nền kinh tế toàn cầu sẽ cảm thấy mất mát dù chỉ một phần nhỏ trong số đó.
Công nhân dỡ chuối khỏi xe tải tại một khu chợ ở Kolkata. Theo Tổ chức Nông lương Liên hợp quốc, Ấn Độ là nước sản xuất chuối hàng đầu thế giới. (© Reuters)
Tiêm phòng là một trong những chiến lược mà Arie và những người khác đang thực hiện để đối phó với TR4. Cấy nhiều loại nấm Fusarium vô hại vào cây trồng có thể làm tăng sức đề kháng đối với các loài nguy hiểm hơn hoặc tránh xa khỏi bộ rễ của chúng.
Bắt đầu từ năm tài chính 2023, nhóm nghiên cứu Nhật Bản, do TUAT dẫn đầu, sẽ hợp tác với các đối tác bao gồm Đại học Nông nghiệp Quốc gia La Molina ở Peru về các biện pháp đối phó như chẩn đoán và quản lý đất.
James Dale, giáo sư tại Đại học Công nghệ Queensland ở Úc, cho biết nhóm của ông đã áp dụng công nghệ chỉnh sửa gene để phát triển cây chuối kháng TR4.
Với sự ra đời của chuối biến đổi gene được quản lý chặt chẽ, giống chuối này dự kiến sẽ không được trồng thương mại ở Úc cho đến cuối năm 2024.
Tuy nhiên, điều này thể hiện một sự tiến bộ đáng kể. Dale cho biết: “Nó chứa một gene kháng thuốc mà chúng tôi đã chuyển từ một quả chuối dại có khả năng miễn dịch với TR4".
Một số nhà khoa học đã đổ lỗi cho sự lây lan của bệnh nấm do nhiều thập kỷ trồng và sản xuất chuối chỉ được chọn để đáp ứng vị giác. Sự đa dạng được coi là một rào cản chống lại dịch bệnh thực vật.
Hàng trăm loài chuối mọc trong cái gọi là "vành đai chuối" nằm cách đường xích đạo 30 độ về phía bắc và nam. Chuối không chỉ là một loại thực phẩm mà còn là một nguồn thu nhập chính. Ước tính có khoảng 500 triệu người ăn chuối như thực phẩm chính của họ.