Cá Arapaima gigas - hay cá hải tượng bản địa của Amazon, quái vật khổng lồ với khả năng đáng kinh ngạc - đã bị đánh bắt quá mức song đang phát triển lại nhờ công cuộc bảo tồn.
Trong thế giới cá, Arapaima, hay còn gọi là cá hải tượng, sở hữu khả năng khá phi thường. Sinh sống ở lưu vực sông Amazon, chúng là một trong những loài cá nước ngọt lớn nhất thế giới. Cá hải tượng có thể dài đến 3m và nặng đến 200kg.
Loài cá này hít thở trong không khí, điều này cho phép chúng sống trong nước nghèo oxy và tồn tại một ngày khi hoàn toàn không có nước. Chúng ăn cá, song cũng ăn cả chim, thằn lằn và động vật có vú nhỏ. Cá hải tượng nghiền nát con mồi bằng chiếc lưỡi đầy răng.
Tiến hóa không chỉ ban cho loài cá này bộ hàm đầy nguy hiểm, mà còn ban cho chúng bộ vảy cứng cáp được các nhà nghiên cứu so sánh với chiếc áo chống đạn. Bộ vảy này bảo vệ nó khỏi các cuộc tấn công của cá Piranha.
Cứng chắc nhưng linh hoạt và dẻo dai, đặc tính này của cá hải tượng thậm chí còn thu hút sự chú ý của Không quân Mỹ.
Cá hải tượng là kẻ hủy diệt của vương quốc động vật, song chúng cũng có một khuyết điểm chết người: chúng ăn rất ngon. Với tên gọi địa phương là Pirarucu, chúng được gọi là "cá tuyết của Amazon", nhờ thịt chắc và ít xương. Cá là một nguồn thực phẩm quan trọng cho cộng đồng địa phương, nhưng cũng được đánh giá cao đối với các thực khách sành ăn ở một số thành phố lớn nhất Brazil.
Ngư dân chất một con cá hải tượng lên thuyền ở vùng Tây Amazon gần Volta do Bucho trong khu bảo tồn Ituxi ngày 20/9/2019. (Ảnh: CNN).
Việc đánh bắt quá mức quy định dẫn đến số lượng cá thể cá hải tượng giảm mạnh, và các biện pháp bảo vệ và cấm săn bắt hải tượng đã được thực thi từ những năm 1990. Tuy nhiên, việc săn bắt trái phép vẫn diễn ra, khiến cá thể loài này hoàn toàn biến mất khỏi một số khu vực của Amazon.
Song, nhờ cố gắng suốt 2 thập kỷ từ những nhà bảo tồn động vật học và cư dân địa phương, vấn đề này đang được cải thiện, theo CNN.
Hơn thế nữa, cá hải tượng không bị biến mất khỏi các bữa ăn. Thực tế là việc tiêu thụ cá hải tượng rất quan trọng, phù hợp với mô hình bảo tồn loài cá này. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc, người dân Brazil vẫn tiếp tục được thưởng thức loài cá này.
Giải cứu loài "thủy quái" khổng lồ
Hiện nay, việc đánh bắt cá hải tượng đã bị cấm tại Brazil, trừ các khu vực được chọn và có cộng đồng quản lý hợp pháp, João Campos-Silva, một nhà môi trường học Brazil, giải thích. Campos-Silva là người của Institutio Juruá - một tổ chức làm việc với cư dân địa phương và ngư dân trong chương trình khai thác đánh bắt hợp lý và hồi sinh loài cá này.
Trong mùa ẩm, cá hải tượng dành toàn bộ thời gian di chuyển qua những khu rừng ngập nơi mà chúng sẽ sinh sản, rồi trở lại khu vực hồ khi mực nước giảm.
Một chương trình - tập trung vào khu vực sông Juruá và các hồ xung quanh ở phía bắc vùng Amazonas của Brazil và được triển khai bởi Instituio Juruá hơn một thập kỷ trước - điều tra số lượng cá thể thường niên và tính toán số lượng khai thác phù hợp mỗi mùa đánh bắt cho mỗi hồ cho những năm tiếp theo (không khai thác nhiều hơn 30% số lượng cá trưởng thành, tùy theo chính phủ đề ra).
Các cộng đồng cư dân địa phương canh giữ cổng vào khu vực hồ quanh năm để bảo vệ chúng khỏi những kẻ săn bắt động vật trái phép. Việc đánh bắt khai thác chỉ được cho phép vào giữa tháng 8 và tháng 11, và bất cứ cá thể nào với kích cỡ nhỏ hơn 1,55 m đều sẽ được thả lại về sông nước.
João Campos Silva trên sông bang Amazonas, Brazil. (Ảnh: CNN).
Francisco das Chagas Melo de Araújo, còn được biết đến với cái tên Seu Preto, là một lãnh đạo cộng đồng từ Xibauazinho, một trong những khu vực đầu tiên triển khai kế hoạch bảo tồn.
“Trước khi có lệnh kiểm soát số lượng cá hải tượng, chúng tôi không có chút quyền hành nào để gìn giữ khu vực hồ này. Những kẻ đánh bắt thương mại đã tới và tổ chức đánh bắt triệt để giống cá này”, ông giải thích. “Các hồ của chúng tôi hoàn toàn bị khai thác cạn kiệt và cá hải tượng đã được kết luận là không còn tồn tại trong hồ".
Sau khoảng 11 năm quản lý, ông nói giờ đã có khoảng hơn 4000 cá thể cá hải tượng trong hồ ở khu vực.
Nghiên cứu của Campos-Silva về các hồ quanh sông Juruá trong cùng khoảng thời gian đó cho thấy số lượng cá hải tượng đã tăng lên gần bốn lần. Do số lượng cá thể ngày càng tăng, cá hải tượng đã di cư sang các hồ mới, mở rộng phạm vi sinh sống. Ông dự đoán rằng giờ có khoảng 330.000 cá thể cá sống trong hơn 1.358 hồ trong 35 khu vực bảo tồn quản lý, với hơn 400 cộng đồng địa phương chịu trách nhiệm quản lý.
Thu nhập từ đánh bắt, khai thác cá từ các cộng đồng cư dân địa phương đang “giúp đóng góp cho xã hội”, ông nói. Đầu tư xây dựng trường học và cơ sở hạ tầng, bảo vệ an ninh xã hội và đầu tư y tế sức khỏe được tăng lên, cả tinh thần chống phân biệt giới tính nữa.
Francisco das Chagas Melo de Araújo, còn được gọi là Seu Preto (phía sau bên trái), một lãnh đạo cộng đồng từ bang Amazonas, cùng với một con cá hải tượng được đánh bắt theo kế hoạch. (Ảnh: CNN).
"Giúp cộng đồng mạnh mẽ hơn"
Raimunda Pires de Araújo, con gái của Seu Preto, nói rằng cô từng không có khả năng có thu nhập. Giờ cô đang chịu trách nhiệm cho việc xử lý và làm sạch cá được đánh bắt, và có thu nhập từ công việc này. “Những cơ hội may mắn này xuất hiện giúp chúng tôi tăng thêm niềm tin để đứng lên đấu tranh cho một cuộc sống tốt hơn", cô nói.
“Công việc của chúng tôi được công nhận trên toàn quốc gia và cả quốc tế, làm chúng tôi cảm thấy tự hào và hãnh diện hơn khi nhận được sự công nhận, tôn trọng từ cả cộng đồng cùng các tổ chức khác", bố cô nói. “Giờ chúng tôi đã có cơ hội để giúp các cộng đồng khác tự tin và mạnh mẽ hơn”.
Lời nhắn nhủ đến việc đánh bắt cá trái phép thì sao? “Làm việc có tổ chức và hoàn thiện hơn đi”.
Preto nói những ngư dân đánh bắt cá trái phép nên tham gia vào các chương trình đánh bắt hợp pháp và bắt đầu việc săn bắt bảo tồn thiên nhiên: “Niềm kiêu hãnh lớn nhất mà bạn sẽ có là đánh cá mà không ai được chiếm lấy nó".
Campos-Silva mong rằng những kết quả tốt đẹp của chương trình bảo tồn sẽ cổ vụ nhiều cộng đồng hơn tham gia và giúp đỡ bảo vệ thiên nhiên môi trường hoang dã của Amazon.
“Chúng ta đang đối mặt với sự giảm sút nặng nề của số lượng cá thể động vật có xương sống”, ông nói. “Chúng ta có rất nhiều kết quả tích cực và hứa hẹn rằng chúng ta có thể làm được”.