Theo một nghiên cứu mới nhất, các nhà khoa học đã tìm ra nguồn gốc của Citrinus lanatus vulgaris, hay quen thuộc với chúng ta với tên "dưa hấu".
Dưa hấu có nguồn gốc từ châu Phi, nhưng chính xác từ khi nào, ở đâu và làm sao để có thể chọn giống và trở thành loại quả mà chúng ta thường biết, đến nay vẫn còn là ẩn số đối với giới thực vật học.
Sau nhiều năm nghiên cứu về nguồn gốc sinh học của chi Dưa, Citrillus, kết quả báo cáo đã được công bố trên trang Kỷ yếu thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Mỹ.
Như tác giả chính của nhóm nghiên cứu, Susanne Renner, từng nói: "Mọi người đều nghĩ rằng trên thế giới chỉ có bốn loài dưa hoang dã, quả dưa hấu ngọt mà chúng ta thường ăn ngày nay đến từ Nam Phi".
Dưa hấu có nguồn gốc từ châu Phi.
Nhưng vào năm 2015, một trong những sinh viên khi đó của Susanne, Guillaume Chomicki, đã tìm thấy điều bất thường sau khi giải trình tự gene của nhiều loại dưa khác nhau trên khắp châu Phi. Nhiều khả năng, tổ tiên của loài dưa hấu mà được cho là ở phía nam chỉ là một giống dưa họ hàng xa.
"Điều này mở ra nhiều cơ hội nghiên cứu khác", Renner nói. Trước mắt, các nhà nghiên cứu lập luận dưa hấu Kordofan, một loại quả dại ở Sudan, Nam Phi, là loài có nhiều khả năng làm nguồn gốc di truyền của dưa hấu hiện đại.
Chomicki, nhà thực vật học tại Đại học Sheffield, Vương quốc Anh, cho biết kết luận tổ tiên của dưa hấu ở Nam Phi có khả năng là một thiếu sót. Khoảng 150 năm sau khi truyền nhân của nhà phân loại học Carl Linneaus phát hiện ra và đặt tên cho loại dưa hấu mới gần Cape Town là Citrullus lanatus, một chuyên gia thực vật học người Mỹ đã hợp nhất loại quả này với một giống dưa hấu cùng tên. Chomicki cho rằng kể từ đó trở đi, giả thiết dưa hấu đến từ Nam Phi đã bắt đầu hình thành.
Dưa hấu và các giống loài cổ xưa thường không có xu hướng hóa thạch. Điều này càng làm mờ đi nguồn gốc thực sự của loại quả nhiệt đới mọng nước. Trong thực tế, thế giới có tồn tại một số hạt giống hóa thạch, giúp cho việc khảo sát DNA cổ đại trở nên dễ dàng hơn.
Tuy nhiên, mẫu gene lâu đời nhất được đề cập trong báo cáo lại là những chiếc lá dưa hấu có niên đại 270 năm trước. Nhóm nghiên cứu hiện đã lấy giống và gieo trồng tất cả các loài dưa cổ theo phương pháp nhà kính ở Munich, Đức và New York, Mỹ.
Sau đó, họ sẽ thực hiện giải mã trình tự gene của những mẫu dưa và so sánh chúng với DNA được chiết xuất từ dưa Kordofan. Kết quả cho thấy có khoảng 16.000 biến thể cấu trúc di truyền giữa hai loại cây và ánh xạ những khác biệt đó thành các đặc điểm cụ thể của từng loại quả.
Giống dưa Kordofan.
Mặt khác, nhóm nghiên cứu còn phát hiện ra dưa hấu có thể trở nên ngọt hơn sau khi thực hiện quá trình thuần hóa. Trong khi đó, vị đắng nguyên thủy của loại quả này đã bị mất đi từ lâu, vì giống Kordofan hiện có cũng không hề đắng.
Ngoài ra, một số nhà lai tạo thực vật thời Chiến tranh Lạnh cũng ghi nhận khả năng cây Kordofan là tổ tiên của dưa hấu. Trên thực tế, dưa Kordofan nhỏ hơn dưa hấu truyền thống và không có họa tiết sọc ở phần vỏ.
Dựa trên phạm vi xuất hiện của Kordofan ở đông bắc châu Phi, thật hợp lý khi nói quá trình thuần hóa của dưa hấu diễn ra ở cùng khu vực. Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu không loại trừ khả năng dưa hấu xuất hiện ở Tây Phi, sau đó được đưa về phía đông.
"Thông qua biểu tượng nghệ thuật cổ đại ở Ai Cập, chúng tôi có thể biết được rằng những quả dưa hấu dài và lớn đã xuất hiện cách đây 4.360 năm. Tuy nhiên do chỉ là hình vẽ nên không thể khẳng định rằng cấu tạo ruột nguyên thủy của dưa hấu có màu đỏ giống như giống dưa hiện đại ngày", Chomicki cho biết.
Vì không có bằng chứng vật chất cụ thể, giới khoa học phải dựa vào sự kết hợp giữa nghiên cứu di truyền và bối cảnh lịch sử. Các mẫu dưa mà nhóm nghiên cứu sử dụng đến từ Nubia cổ đại, tiền thân của Darfur, phía tây Sudan. Renner lập luận có khả năng loại cây này đã được thuần hóa ở Nubia và sau đó được di chuyển qua sông Nile bằng hoạt động thương mại.
Họa tiết dưa hấu của người Ai Cập cổ đại.
Mặt khác, sự khác nhau giữa dưa Kordofan và dưa hấu hiện đại là không quá nhiều. Renner lý giải rất có thể dưa hấu thay đổi độc lập so với sự phát triển nông nghiệp của con người, thông qua nhiều thay đổi về cấp độ di truyền từ 4.000 – 6.000 năm trước.
Ngay cả ở ngày nay, vẫn có bằng chứng cho thấy những mối liên hệ giữa dưa Kordofan với dưa hấu. "Vào những năm 1800, người ta thường thấy loại dưa ruột trắng ở Mỹ. Nhưng so sự phát triển của thương mại nông nghiệp và nhu cầu của con người, giống dưa ruột trắng gần như biến mất ở thời điểm hiện tại", Renner cho biết. Tất nhiên vẫn còn đó một số giống dưa dại khác nhưng chúng sẽ không dễ bắt gặp trong các cửa hàng tạp hóa thông thường.
Một khi nhóm nghiên cứu có thể kiểm tra DNA từ hạt của những quả dưa cổ đang được gieo trồng, họ có thể trau dồi thêm những dữ kiện về quá trình thuần hóa của dưa hấu. Cần lưu ý thêm rằng dưa hấu hiện đại có thể đã mất một số gene liên quan đến khả năng miễn dịch mà dưa Kordofan có được.
Du nhập vào các nước phương Đông thông qua Con đường tơ lụa
Với việc mở Con đường tơ lụa, dưa hấu dần dần được du nhập vào Trung Quốc và các nước phương Đông khác.
Ở Trung Quốc, dưa hấu đã trở thành loại trái cây giải nhiệt không thể thiếu trong mùa hè. Người ta còn phát minh ra một dụng cụ đặc biệt để ăn dưa hấu - bát dưa, cũng như nghệ thuật chạm khắc dưa, thể hiện một cách sống động tình yêu và những cảm xúc độc đáo của họ đối với dưa hấu.
Người đầu tiên mang dưa hấu đến Mỹ là những nô lệ người châu Phi.
Quá trình lan truyền tại Hoa Kỳ
Tại Hoa Kỳ, sự phổ biến của dưa hấu gắn bó chặt chẽ với hệ thống nô lệ. Những người đầu tiên mang dưa hấu đến Mỹ là những nô lệ người châu Phi.
Sau này, để kiểm soát nô lệ, các chủ đồn điền miền Nam bắt đầu dùng hạt dưa hấu để hạn chế quyền tự do của họ, khiến dưa hấu trở thành một trong những biểu tượng của chế độ nô lệ và phân biệt chủng tộc.
Ý nghĩa văn hóa của dưa hấu
Dưa hấu, với màu đỏ tươi mát và vị ngọt thanh, không chỉ là một loại quả giải khát mà còn mang nhiều ý nghĩa văn hóa sâu sắc khác nhau tại các quốc gia trên thế giới. Ở Trung Quốc, dưa hấu tượng trưng cho sự may mắn, thịnh vượng và tình yêu. Nó thường được sử dụng trong các lễ hội và sự kiện quan trọng, như Tết Nguyên Đán. Hình ảnh dưa hấu khắc trên vỏ được coi là một tác phẩm nghệ thuật và mang ý nghĩa chúc phúc.
Tại Ai Cập cổ đại, dưa hấu được coi là món quà của các vị thần và được sử dụng trong các nghi lễ tôn giáo. Hình ảnh dưa hấu xuất hiện trên nhiều bức tranh tường cổ đại, cho thấy tầm quan trọng của nó trong cuộc sống của người Ai Cập. Ở Việt Nam, truyện cổ tích về Mai An Tiêm và quả dưa hấu đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa dân gian Việt Nam. Dưa hấu tượng trưng cho sự giàu có, may mắn và lòng hiếu thảo.
Tại các nước phương Tây, loại quả này thường được liên tưởng đến mùa hè, bãi biển và những ngày nghỉ ngơi. Nó cũng là một biểu tượng của sự tươi trẻ và sức sống.
Dưa hấu mang nhiều ý nghĩa văn hóa sâu sắc khác nhau tại các quốc gia trên thế giới.
Mối quan hệ giữa ẩm thực và văn hóa
Sự lan rộng và phát triển của dưa hấu thực sự phản ánh sự phát triển xã hội và sự thay đổi văn hóa ở các vùng miền khác nhau. Dù ở các nước phương Đông hay phương Tây, kiến thức và hiểu biết của người dân về dưa hấu đều bị ảnh hưởng bởi bối cảnh lịch sử xã hội lúc bấy giờ, hình thành những hàm ý văn hóa hoàn toàn khác nhau.
Là vật mang văn hóa, thực phẩm thường có thể phản ánh sâu sắc cấu trúc xã hội, tín ngưỡng tôn giáo, phong tục sống và các khía cạnh khác của thời đại. Cách con người sử dụng và giải thích món ăn cũng sẽ ảnh hưởng và định hình sự kế thừa và phát triển của văn hóa, hình thành nên một nền văn hóa ẩm thực phong phú, đầy màu sắc cũng như những ký ức lịch sử và trải nghiệm cảm xúc khác nhau.