Guaraná là một loài dây leo thuộc họ Bồ hòn (Sapindaceae), có tên khoa học là Paullinia cupana. Nó có nguồn gốc từ lưu vực sông Amazon (Nam Mỹ), đặc biệt phổ biến tại Brazil.
Đặc sản nghìn năm
Quả con ngươi” guaraná.
Rất dễ để phân biệt quả guaraná với các loài quả khác vì màu sắc bắt mắt và hình dạng… siêu kinh dị. Nó có màu đỏ khi chín và tự tách làm đôi, phơi phần hạt màu đen cùng phần thịt màu trắng.
Nhìn bề ngoài, nó giống hệt con mắt người. Vì thế, guaraná mới có biệt danh là “con ngươi”.
Ở Brazil, guaraná là đặc sản thương hiệu của Maués – đô thị thuộc bang Amazonas. Đối với đô thị này, guaraná là truyền thống, văn hóa, hiện tại và tương lai. Có thể nói, toàn bộ cuộc sống ở đây xoay quanh guaraná.
Theo phân tích khoa học, hạt guaraná có chứa hàm lượng caffein cao gấp 4 lần hạt cà phê. Ngoài ra, nó còn có nhiều chất kích thích thần kinh khác như saponin, tannin… Chúng mang tác dụng cải thiện sức khỏe nhận thức, ngăn ngừa bệnh tim mạch, chống viêm, lão lóa, trầm cảm, điều hòa đường ruột...
Người bản địa Maués là Sateré-Mawé. Từ thuở hồng hoang, tổ tiên của họ đã biết trồng và sử dụng guaraná. Người Sateré-Mawé đặc biệt yêu thích và tôn thờ guaraná. Họ gọi nó là “con mắt của các vị thần”.
Vào năm 1669, thế giới phương tây biết đến guaraná của người Sateré-Mawé, thông qua sứ thần tôn giáo João Felipe Betendorf (Bồ Đào Nha). Vị linh mục này nhận nhiệm vụ truyền đạo tới châu Mỹ và bị guaraná thu phục.
Thế kỷ XVIII, Bồ Đào Nha điên cuồng vơ vét guaraná của Maués và bán khắp thế giới. Thế kỷ XIX, guaraná tỏa rộng khắp châu Mỹ và châu Âu.
"Với chúng tôi, guaraná không chỉ là một loài thực vật thần bí, mà còn là gốc gác dân tộc”, ông Obadias Batista Garcia (Maués) - người dân địa phương tự hào nói.
Lợi ích của guarana đối với sức khỏe
1. Giàu chất chống oxy hóa
Guarana chứa nhiều hợp chất có đặc tính chống oxy hóa bao gồm caffein, theobromine, tanin, saponin và catechin - được đánh giá là thành phần chống oxy hóa tương tự như trà xanh,
Chất chống oxy hóa đóng một vai trò quan trọng trong việc vô hiệu hóa các phân tử có khả năng gây hại được gọi là các gốc tự do gây bệnh mãn tính và ung thư cũng như thúc đẩy quá trình lão hóa diễn ra nhanh hơn.
2. Giảm mệt mỏi và cải thiện sự tập trung
Được tìm thấy là thành phần phổ biến trong nhiều loại nước tăng lực nhờ giàu caffein giúp bạn duy trì sự tập trung và năng lượng bằng cách ngăn chặn các tác dụng của adenosine - một hợp chất khiến não vào trạng thái thư giãn. Theo Healthline, caffein trong hạt guarana cao gấp 4 - 6 lần so với hạt cà phê.
Guarana có thể có các đặc tính giúp thúc đẩy quá trình giảm cân.
Cũng theo đó, những người bổ sung vitamin chứa guarana cũng cho biết họ cảm thấy ít mệt mỏi hơn khi thực hiện một số bài kiểm tra so với người dùng giả dược.
Theo một đánh giá khoa học năm 2019 trên tạp chí Global Psychiatry, caffein được coi là một chất nootropic - tức là một hợp chất thúc đẩy chức năng nhận thức . Nó hoạt động theo nhiều cơ chế khác nhau bao gồm tăng lưu lượng máu đến não, điều cần thiết cho sức khỏe và hiệu suất tổng thể của não cũng như cải thiện thời gian phản ứng và độ chính xác khi ghi nhớ ở người trẻ tuổi.
3. Thúc đẩy giảm cân
Béo phì là một mối lo ngại ngày nay do có liên quan nhiều tới nguy cơ bệnh mãn tính, bao gồm bệnh tim, tiểu đường type 2 và ung thư.
Thật thú vị là guarana có thể có các đặc tính giúp thúc đẩy quá trình giảm cân. Cụ thể, guarana là một nguồn caffein dồi dào thúc đẩy quá trình trao đổi chất lên 3 - 11% trong 12 giờ. Sự trao đổi chất nhanh hơn có nghĩa là cơ thể bạn đốt cháy nhiều calo hơn.
Ngoài ra, các nghiên cứu trong ống nghiệm cũng phát hiện ra rằng guarana có thể ức chế gen hỗ trợ sản xuất tế bào mỡ và thúc đẩy các gen làm chậm quá trình này. Tuy vậy nghiên cứu này vẫn chỉ giới hạn trong ống nghiệm, chúng ta cần nhiều nghiên cứu hơn trên động vật và trên người trước khi có thể kết luận.
4. Giảm tiêu chảy mãn tính và táo bón
Theo Healthline, guarana đã được sử dụng trong nhiều thế kỷ như một loại thuốc củng cố đường tiêu hóa tự nhiên để điều trị các vấn đề về tiêu hóa như tiêu chảy mãn tính và táo bón. Nhờ đặc tính giàu tanin và các chất chống oxy hóa nguồn gốc thực vật.
Tanin có tính kháng khuẩn, kháng virus, được dùng trong điều trị các bệnh viêm ruột, tiêu chảy mà búp ổi, búp sim, vỏ ổi và vỏ măng cụt là những dược liệu tiêu biểu đã được dân gian sử dụng. Hơn nữa guarana giàu caffein có thể có tác dụng như một loại thuốc nhuận tràng tự nhiên, kích thích nhu động ruột từ đó giúp giảm táo bón hiệu quả.
5. Tăng cường sức khỏe tim mạch
Chất chống oxy hóa dồi dào trong guarana có tác dụng hỗ trợ lưu lượng máu và ngăn ngừa việc hình thành cục máu đông. Bên cạnh đó thì theo đánh giá năm 2021 trên Comprehensive Reviews in Food Science and Food Safety (tạm dịch: Đánh giá toàn diện về khoa học thực phẩm và an toàn thực phẩm), những người trưởng thành sử dụng guarana có thể có lượng cholesterol xấu bị oxy hóa thấp hơn tới 27% so với người trưởng thành ở độ tuổi tương tự không ăn loại quả này.
Như vậy có thể thấy, guarana có thể làm giảm quá trình oxy hóa cholesterol xấu, hạn chế tích tụ mảng bám trong động mạch của bạn. Tuy nhiên do số liệu còn hạn chế nên tác dụng này cần phải được nghiên cứu chuyên sâu hơn để thấy rõ mối quan hệ cũng như số lượng guarana cần thiết để đạt được lợi ích này.
6. Caffein giúp giảm đau
Trong lịch sử, các bộ lạc Amazon sử dụng guarana như một loại thuốc giảm đau. Điều này đến từ hàm lượng caffein cao có tác dụng kiểm soát cơn đau nhờ khả năng liên kết và ngăn chặn các thụ thể adenosine. Hai trong số các thụ thể này là A1 và A2a có liên quan tới việc kích thích cảm giác đau.
Khi caffein liên kết với các thụ thể này, cảm giác đau sẽ được giảm bớt. Đây cũng là lý do tại sao caffein thường được tìm thấy trong nhiều loại thuốc giảm đau không kê đơn.
7. Có thể có đặc tính chống ung thư
Các nghiên cứu trên động vật và trong ống nghiệm cho thấy guarana có thể bảo vệ chống lại các tổn thương DNA và ngăn chặn sự phát triển của tế bào ung thư. Theo Healthline, một nghiên cứu trên chuột cho thấy những con được thêm guarana vào chế độ ăn có ít tế bào ung thư hơn 58% và tỷ lệ chết tế bào ung thư tăng gấp 5 lần so với những con chuột không có guarana trong chế độ ăn.
Các nhà khoa học đặt giả thiết rằng các đặc tính chống ung thư tiềm năng của guarana bắt nguồn từ hàm lượng xanthines - một hợp chất tương tự như caffein và theobromine. Tuy nhiên mặc dù các kết quả của thí nghiệm trên động vật và ống nghiệm đều rất hứa hẹn nhưng cần thêm nhiều nghiên cứu trên con người hơn để có thể kết luận trước khi đưa guarana vào một phần của việc điều trị ung thư.
8. Tính kháng khuẩn
Theo Healthline, sự kết hợp giữa caffein và các hợp chất có nguồn gốc thực vật như catechin hoặc tanin của guarana có tác dụng kháng khuẩn mạnh mẽ và ức chế nhiều vi khuẩn có hại. Tiêu biểu là E.coli sống trong ruột của người và động vật.
Một vài nghiên cứu cũng phát hiện ra rằng guarana có thể ngăn chặn sự phát triển của Streptococcus mutans (S.mutans) là một loại vi khuẩn có thẻ gây ra mảng bám răng và sâu răng.
Sự kết hợp giữa caffein và các hợp chất có nguồn gốc thực vật như catechin hoặc tanin của guarana có tác dụng kháng khuẩn mạnh mẽ. (Ảnh: ST).
9. Bảo vệ các rối loạn mắt liên quan tới tuổi tác
Theo thời gian thị lực của bạn sẽ bị suy giảm khi già đi, đặc biệt là khi kết hợp với các yếu tố như chế độ ăn uống kém, lối sống thiếu lành mạnh như hút thuốc lá, rượu bia,... có thể làm tăng nguy cơ mắc các rối loạn khác liên quan tới mắt.
Guarana chứa các hợp chất chống lại stress oxy hóa, một yếu tố nguy cơ chính gây ra các rối loạn về mắt, theo một nghiên cứu năm 2017 trên Tạp chí Journal of Functional Foods. Những rối loạn về mắt liên quan tới tuổi tác này bao gồm thoái hóa điểm vàng, đục thủy tinh thể và tăng nhãn áp. Nghiên cứu chỉ ra rằng người thường xuyên tiêu thụ guarana có thị lực tốt hơn so với người ăn ít hoặc hoàn toàn không thêm guarana vào chế độ ăn.
Tuy nhiên các nghiên cứu về tác dụng của guarana và rối loạn về mắt liên quan tới tuổi tác còn khá ít, vẫn cần nhiều nghiên cứu hơn trước khi đưa ra khuyến nghị chính thức.
Tác dụng phụ của guarana
Cũng như nhiều loại thuốc và chiết xuất tự nhiên thì guarana cũng có thể có các tác dụng phụ. Nhưng nhìn chung guarana khá an toàn khi sử dụng theo đúng khuyến nghị. Theo Healthline, guarana có độc tính thấp ở liều thấp tới trung bình.
Ở nồng độ cao hơn, guarana có thể gây ra các tác dụng phụ tương tự khi tiêu thụ quá nhiều caffein bao gồm tim đập nhanh, mất ngủ, nhức đầu, co giật, lo lắng, hồi hộp, đau bụng và run rẩy. Điều đáng chú ý nhất là caffein có thể gây nghiện và gây ra sự phụ thuộc nếu dùng ở liều cao liên tục.
Phụ nữ mang thai nên tránh hoặc hạn chế ăn guarana do caffein có thể đi qua nhau thai. Với lượng quá nhiều có thể dẫn tới những bất thường về tăng trưởng ở thai nhi hoặc làm tăng nguy cơ sảy thai.
Cũng do chứa caffein nên cần thận trọng khi sử dụng guarana với phụ nữ đang cho con bú, người trên 65 tuổi và trẻ em, người đang có các vấn đề về gan, rối loạn nhịp tim và đang sử dụng thuốc chống động kinh và co giật.
Mặc dù guarana không có liều khuyến nghị chính thức nhưng dựa trên hầu hết các nghiên cứu ở con người thì liều thấp 50 - 70mg guarana có thể mang lại những lợi ích tích cực cho sức khỏe. Điều quan trọng là bạn nên chú ý tới cách mà cơ thể phản ứng với những thức uống hoặc thực phẩm chứa caffein trước đây để cá nhân hóa theo nhu cầu. Tuy nhiên bạn nên thảo luận với bác sĩ trước khi bổ sung để có lời khuyên phù hợp nếu sử dụng guarana ở dạng viên nén hay dạng bột.
Vùng đất guaraná
Guaraná là thành phần không thể thiếu trong nước ngọt có ga Brazil.
Truyền thuyết Sateré-Mawé kể rằng, guaraná là tái thế của một đứa trẻ được cả làng yêu quý bị ác thần sát hại. Thiên thần quá thương cảm trước sự đau đớn của mọi người, nên đã đem con mắt bên phải của đứa trẻ này chôn xuống lòng đất làng. Từ nơi chôn con mắt, cây guaraná đầu tiên mọc lên, đơm hoa, kết trái thành quả con ngươi.
Tại Maués, cách đô thị chỉ 75km là cánh rừng guaraná khổng lồ, rộng 8.000km2. Người dân ở đây bảo vệ cánh rừng này nghiêm ngặt. Mỗi năm, họ đều tích cực đánh bầu cây con, đem trồng vào các khe trống trong rừng.
Mùa thu hoạch quả guaraná kéo dài từ tháng 11 đến tháng 3 năm sau. Hạt guaraná chỉ nhỏ bằng hạt cà phê, được rửa sạch, rang chín, tróc vỏ và xay nhuyễn. Người ta trộn bột guaraná với nước, nhào nặn thành hình trụ vừa tay cầm rồi sấy khô.
Khúc guaraná đã sấy khô có thể tự bảo quản trong vòng vài năm. Mỗi lần muốn sử dụng, người Sateré-Mawé mài nó trên đá, hòa vào nước. Họ gọi đồ uống này là çapó, sử dụng như thức uống thường nhật và nước dâng thần thánh trong các dịp lễ, Tết.
Đặc biệt, Sateré-Mawé có một loại đá mài vô cùng khác thường mà thích hợp với guaraná là lưỡi cá ribeirinho. Đây là một trong các loài cá nước ngọt lớn thế giới, có thể nặng tới 200kg, sở hữu cái lưỡi thô cứng đầy gai sắc dài 10cm. Khi đem phơi khô, cái lưỡi này trở thành bàn chông vừa khớp với khúc guaraná.
Sinh kế bền vững
Bộ đôi khúc guaraná và lưỡi cá ribeirinho.
Hiện, quanh Maués có khoảng 2.400 hộ gia đình Sateré-Mawé trồng và bán guaraná. Họ cung cấp 500 tấn hạt mỗi năm, với phương pháp thu hoạch và chế biến hoàn toàn thủ công, bảo đảm chất lượng tuyệt đối.
Trên thị trường nước uống thế giới, guaraná là thành phần không thể thiếu trong nhiều loại nước uống tăng lực và có ga, đặc biệt là Coca-Cola. Mặc dù không phải người Brazil nào cũng biết đến guaraná, nhưng chỉ riêng lượng tiêu thụ Coca-Cola của họ cũng lên đến 400 triệu lít/năm.
Giá thu mua guaraná ở Maués vào khoảng 24 Real Brazil/kg (hơn 100.000 đồng). Vào năm 2018, đô thị này đã thu được 13,94 triệu BR (tương đương 60.000 tỷ đồng) chỉ với guaraná. Ngoài Maués, Brazil còn nhiều vùng canh tác guaraná khác, ví dụ như Presidente Figueosystemo, Urucará… Mỗi năm, họ sản xuất hàng chục nghìn tấn guaraná, bán ra khắp thế giới.
Những năm gần đây, Brazil cung cấp dịch vụ du lịch guaraná. Tại Maués, du khách có thể thăm quan các đồn điền, xem quy trình chế biến, thưởng thức guaraná tại chỗ và tham gia lễ hội guaraná: Festa de Guaraná.
Festa de Guaraná là lễ hội thường niên được tổ chức vào khoảng cuối tháng 11 hoặc đầu tháng 12. Nó kéo dài 3 ngày với nhiều loại hình trình diễn, vui chơi, hội chợ, thi thể thao, sắc đẹp…
Từ nhiều thập kỷ trước, các nhà guaraná ở Brazil đã nỗ lực tìm kiếm sự công nhận mang tính bản địa cho Sateré-Mawé. Họ tuyên bố, người Sateré-Mawé là cha đẻ của guaraná: “Nếu không có người Sateré-Mawé thì cũng không có guaraná”.
Vào năm 2020, guaraná của Sateré-Mawé được trao chứng nhận “xuất xứ từ Brazil”. Đây là chứng nhận đầu tiên và duy nhất được trao cho một cộng đồng bản địa ở quốc gia này. Nó tạo nên thương hiệu độc quyền, giúp Sateré-Mawé quảng bá tên tuổi ra thế giới.
Trong lĩnh vực sản xuất guaraná ở Brazil, chỉ có riêng người Sateré-Mawé là vẫn thực hiện toàn bộ quy trình bằng thủ công. Còn lại, các nông dân đều đã công nghiệp hóa.