Đế chế Aztec vĩ đại đến nhường nào và ai là "cha đẻ" của đế chế này?
Trước khi bị đánh bại bởi người Tây Ban Nha năm 1521, Liên minh Bộ ba đứng đầu bởi Aztec đã đưa khu vực Mesoamerica rộng lớn kinh qua hệ thống giao thương phồn thịnh, tạo nên nền văn hóa Trung Mỹ ấn tượng đến tận ngày nay...
[Khu vực lịch sử của Mesoamerica bao gồm các quốc gia ngày nay là bắc Costa Rica, Nicaragua, Honduras, El Salvador, Guatemala, Belize và miền trung đến miền nam Mexico. Trong hàng nghìn năm, khu vực này là nơi sinh sống của các nhóm như các dân tộc Olmec, Zapotec, Maya, Toltec và Aztec - Nguồn: National Geographic].
Ảnh trái: Tượng một con rắn lông vũ nhe răng tại Đền thờ lớn Tenochtitlan, ở Thành hố Mexico. Khu phức hợp đền thờ đồ sộ thờ thần Tlaloc, thần mưa và Huitzilopochtli, thần chiến tranh. Nguồn: KENNETH GARRETT - Ảnh phải: Nằm ở Thành phố Mexico, đền Tlatelolco thuộc một thành phố tách biệt với Tenochtitlan. Khi người Tây Ban Nha giành được quyền kiểm soát khu vực, họ đã phá dỡ ngôi đền và sử dụng đá của nó để xây dựng Nhà thờ Santiago Tlatelolco. (Nguồn: CAVAN / ALAMY / ACI).
Sau sự sụp đổ của thành Tenochtitlan - kinh đô của đế chế Aztec, một nhà thơ bản địa đã sáng tác một bài tường thuật nhức nhối về việc kinh đô của người Aztec bị chiếm đóng. Được viết bằng ngôn ngữ Nahuatl, đây là bản tường thuật sớm nhất về những nỗi đau khổ của người Aztec trong chiến tranh và thất bại của họ cách đây tròn 500 năm vào năm 1521:
"Cơ nghiệp của chúng ta, thành phố của chúng ta, bị mất và chết.
Những lá chắn của các chiến binh của chúng tôi không thể cứu nó.
Chúng tôi đã phải nhai những cành cây khô và cỏ muối;
Và phải nuốt sống thằn lằn, chuột và sâu…"
Những gì còn lại của Tenochtitlan ngày nay nằm bên dưới thủ đô phát triển mạnh mẽ của Mexico - Mexico City - một trong những thành phố đông dân nhất thế giới.
Được bao quanh bởi kiến trúc hiện đại, địa điểm khảo cổ Templo Mayor (thuộc kinh đô Tenochtitlan xưa) ngày càng tiết lộ nhiều hơn về thành phố Aztec và cư dân của nó - một lời nhắc nhở về những con người và nền văn hóa đã bị chế độ thuộc địa Tân Tây Ban Nha khuất phục và đồng hóa.
Nhiều nhà biên niên sử châu Âu tập trung chú ý vào cuộc chinh phục của Hầu tước Hernán Cortés người Tây Ban Nha và các sự kiện năm 1521. Nhưng đối với các nhà khảo cổ học và sử gia, họ đang đặt sự chú ý nhiều hơn vào chính người Aztec; vào cách mà một liên minh giữa các thành phố cổ ở Mesoamerican nhanh chóng trỗi dậy và vươn lên nắm quyền một vùng rộng lớn trong lịch sử.
Aztec: Có một đế chế vĩ đại như thế
Tên Aztec lần đầu tiên được đặt ra bởi một người ngoại bang. Bởi người Aztec tự gọi mình là Mexica (cũng là Culhua-Mexica); hoặc Tenochca (tên cho thành phố thủ đô của họ Tenochtitlan).
1. Codex của người Aztec
Vào đầu những năm 1800, nhà khoa học và nhà thám hiểm người Đức Alexander von Humboldt đã đặt ra thuật ngữ cho người dân Tenochtitlan dựa trên từ "Aztlán", tên truyền thống của quê hương tổ tiên của người Mexico. Các nhà khảo cổ học vẫn chưa thể xác định được vị trí chính xác của Aztlán, nhưng hầu hết đều đặt nó ở miền bắc Mexico.
Phần lớn những gì hiểu được về Mesoamerica trong thời kỳ Aztec đến từ các nguồn tư liệu do chính người Mexico viết hoặc do người Tây Ban Nha viết sau năm 1519.
Theo ghi chép cổ của người Mexica (gọi là Codex), khu vực Mesoamerica rất giàu có với các nền văn hóa và thành phố khác nhau, trong số đó, nền văn hóa Aztec là nổi bật và giàu có hơn cả. Người Mexica (hay Aztec) thể hiện mình là một dân tộc được sinh ra để nắm quyền lực trong tay. Sau khi vượt qua vô số trở ngại, cuối cùng họ đã kiểm soát một đế chế rộng lớn.
Codex đã ghi chép về tổ tiên, công việc, đức tin và thực hành của người Mexica. Tuy nhiên, trong cuộc xâm lược của người Tây Ban Nha thế kỷ 16, nhiều ghi chép cổ đã bị phá hủy, chỉ còn 5 Codex "sống sót" - Những ghi chép quý giá này đã bị cướp bóc bởi người Tây Ban Nha và mang đến châu Âu, nơi chúng hiện được lưu giữ trong một số viện bảo tàng.
Việc sản xuất các ghi chép như vậy được tiếp tục sau khi Tenochtitlan sụp đổ năm 1521. Một số được viết bởi thực dân Tây Ban Nha như một phương tiện để hiểu rõ hơn và kiểm soát các dân tộc Mesoamerican.
Ảnh trái: Codex Mendoza, được bảo quản ngày nay trong Thư viện Bodleian ở Oxford, Anh, được ủy quyền bởi Antonio de Mendoza, phó vương đầu tiên của Tân Tây Ban Nha, sau cuộc chinh phục - Ảnh phải: Codex Mendoza có một phần mô tả chi tiết những cống phẩm mà Moctezuma II, người đã trị vì Aztec từ năm 1502 đến năm 1520. Từ 400 thành phố dưới sự kiểm soát của mình, ông đã nhận được rất nhiều quà tặng. Trong Codex Mendoza, các ký tự tượng hình tương ứng với tên thành phố và các hình ảnh bên cạnh thể hiện sự tôn vinh của họ đối với người cai trị Moctezuma II. (Nguồn: THƯ VIỆN BODLEIAN OXFORD / DAGLI ORTI / AURIMAGES)
Một trong những ghi chép nổi tiếng nhất là Mendoza Codex, được tạo ra vào năm 1542 cho Charles V, Vua Tây Ban Nha và Hoàng đế La Mã Thần thánh. Tài liệu có chứa chữ viết của người Aztec kèm theo các văn bản được viết bằng tiếng Tây Ban Nha. Phần đầu tiên của Mendoza Codex liệt kê một loạt các cuộc chiến tranh hoặc chinh phạt được nhóm lại bởi từng thủ lĩnh Aztec. Phần thứ hai liệt kê những bộ lạc đã bị người Tây Ban Nha chinh phục.
Dẫu vậy, không có tài liệu nào về loại này được tìm thấy liên quan đến hai khu vực cổ là hồ Texcoco và Tlacopan - hai khu vực cung cấp các nguồn tài nguyên dồi dào cho kinh đô cổ Tenochtitlan của người Aztec, nơi người Aztec dựng thành Tenochtitlan và đưa nó trở nên phồn thịnh với dân cư lên đến 150.000 đến 300.000 người.
Thực phẩm, nguyên liệu thô và vải vóc đến từ các khu vực gần thành phố, trong khi những thứ xa xỉ như vàng, nhựa kẹo cao su ngọt, ca cao và lông vũ quý giá đến từ các góc xa của đế chế rộng lớn.
2. Trung tâm quyền lực của Liên minh Bộ ba
Người dân Aztec ban đầu là dân du mục và đã di cư đến một số địa điểm trước khi định cư trên các đảo của Texcoco (còn gọi là Thung lũng Mexico) do thành phố Azcapotzalco gần đó kiểm soát.
Người Aztec từng là "lính đánh thuê" và nổi tiếng về sự hung dữ trong chiến đấu. Họ nói tiếng Nahuatl - ngôn ngữ thống trị ở miền trung Mexico vào giữa những năm 1350. Nahuatl cũng là thứ tiếng của nền văn minh Toltec hùng mạnh - những người thống trị khu vực giữa thế kỷ 10 và 12, và tìm cách kết nối với tổ tiên lừng lẫy của họ.
Khoảng năm 1325, người Mexica (hay Aztec) thành lập kinh đô Tenochtitlan và biến nó thành thủ đô của họ.
Ghi chép kể lại rằng, khi người Aztec nhìn thấy một con đại bàng đậu trên cây xương rồng trên vùng đất đầm lầy gần biên giới phía tây nam của hồ Texcoco, họ coi đó như một dấu hiệu để xây dựng khu định cư của họ ở đó. Họ rút cạn vùng đất đầm lầy, xây dựng các hòn đảo nhân tạo để họ có thể trồng lương thực và thiết lập nền móng của kinh đô Tenochtitlán vào năm 1325 sau Công nguyên - Để rồi sau này Tenochtitlán trở thành "viên ngọc quý" vô giá hàng trăm năm.
Mặc dù thành phố mới thịnh vượng, cùng với các thành phố khác, bao gồm cả Texcoco, nó vẫn thuộc quyền của Azcapotzalco cho đến khi lãnh chúa của Azcapotzalco qua đời vào đầu thế kỷ 15.
Khi tranh chấp nảy sinh về người kế vị, quyền thống trị của Azcapotzalco chấm dứt.
Năm 1428, dưới sự lãnh đạo của Itzcoatl, người Aztec đã thành lập một Liên minh Bộ ba (Triple Alliance) với người Texcoca và người Tlacopan để đánh bại đối thủ mạnh nhất của họ để có ảnh hưởng trong khu vực, người Tepanec, và chinh phục thủ đô Azcapotzalco của người Tepanec. Người kế vị của Itzcoatl là Montezuma I, lên nắm quyền vào năm 1440, là một chiến binh vĩ đại, người được ghi nhớ là cha đẻ của đế chế Aztec.
Vào đầu thế kỷ 16, người Aztec đã thống trị hơn 500 bang nhỏ, và khoảng 5 đến 6 triệu người, bằng cách chinh phục hoặc thương mại. Tenochtitlán vào thời kỳ đỉnh cao có hơn 140.000 cư dân, và là thành phố đông dân nhất từng tồn tại ở Mesoamerica.
Lúc đầu, Texcoco và Tenochtitlan chiếm vị trí cao nhất của hệ thống phân cấp, với Tlacopan là cấp dưới của cả hai. Theo thời gian, Tenochtitlan (nghĩa là "nơi sinh của các vị thần") của người Aztec trở nên hùng mạnh nhất, và người cai trị Motecuhzoma Xocoyotzin (Moctezuma II) [Người cai trị đế chế Aztec từ năm 1502 đến năm 1520] là thành viên quyền lực nhất của Liên minh Bộ ba vào những năm 1500.
Moctezuma II - Người cai trị đế chế Aztec từ năm 1502 đến năm 1520.
Moctezuma II nhận thấy mình là nhân vật hùng mạnh nhất trong Liên minh Bộ ba nên đã đưa ra ý tưởng về một đế chế xoay quanh người Mexica, một đế chế sau này được biết đến rộng rãi với tên gọi Đế chế Aztec.
Quay ngược thời gian vào đầu những năm 1400, Liên minh Bộ ba nắm quyền kiểm soát Azcapotzalco và các dân tộc khác. Một số sẵn sàng chấp nhận sự chuyển giao quyền lực này, nhưng những dân tộc khác phải dùng đến vũ lực thì mới bị khuất phục.
Không có sự mở rộng lãnh thổ lớn nào cho đến khi một nạn đói lớn xảy ra ở Thung lũng Mexico từ năm 1450 đến năm 1454. Liên minh cần thêm đất để sản xuất lương thực và bắt đầu chinh phục các thành bang.
Quá trình này được đẩy nhanh dưới thời Axayacatl - Người cai trị (tlatoani) của Aztec, đồng thời là người đứng đầu Liên minh Bộ ba.
[Mặc dù thường được dịch là "vua" hoặc "hoàng đế", vai trò của tlatoani (người cai trị) về bản chất ít tuyệt đối hơn và đòi hỏi sự lãnh đạo nhiều mặt].
Axayacatl tích cực can thiệp vào quân đội, tôn giáo và quản lý, như một tổng tư lệnh và linh mục đứng đầu đế chế.
Các loại cây trồng điển hình của người Aztec bao gồm ngô, đậu, bí, khoai tây, cà chua và bơ; Ngoài ra, họ còn đánh bắt cá và săn bắt các loài động vật địa phương như thỏ, chim cánh cụt, rắn, sói đồng cỏ và gà tây hoang dã. Họ sở hữu hệ thống nông nghiệp tương đối phức tạp (bao gồm thâm canh đất đai và các phương pháp tưới tiêu) cùng một đội quân hùng mạnh, cho phép người Aztec xây dựng một nhà nước thành công và về sau là một đế chế vĩ đại nổi tiếng trong lịch sử.
3. Sự sụp đổ của một đế chế vĩ đại - Dấu chân của người châu Âu
Năm 1481, Tizoc thay anh trai Axayacatl, trở thành người kế vị - lãnh đạo Aztec. Mặc dù thời gian trị vì của Tizoc tương đối ngắn, nhưng chính trong thời gian trị vì, Tizoc đã dập tắt cuộc nổi dậy của các dân tộc Matlatzincan ở Thung lũng Toluca; đồng thời là người cho xây dựng Đại kim tự tháp ở Tenochtitlan.
Đại kim tự tháp Tenochtitlan nổi tiếng của người Aztec. (Nguồn: Quetzalcoatl1/Shutterstock)
Người cai trị Tizoc đã làm tốt truyền thống xây kim tự tháp có từ xa xưa nhằm tôn vinh và thờ cúng các vị thần của họ. Các dân tộc Mesoamerican đã xây dựng các kim tự tháp từ khoảng năm 1000 trước Công nguyên cho đến khi người Tây Ban Nha xâm lược vào đầu thế kỷ 16.
[Các kim tự tháp Mỹ Latin được biết đến nhiều nhất bao gồm Kim tự tháp Mặt trời và Kim tự tháp Mặt trăng ở Teotihuacán ở miền trung Mexico; Castillo ở Chichén Itzá, bán đảo Yucatan; Đại kim tự tháp ở thủ đô Tenochtitlan của người Aztec; Kim tự tháp ở Cholula; và ngôi đền lớn tại Cuzco của người Inca ở Peru - Nguồn: History Channel].
Các bức phù điêu chạm khắc cho thấy Tizoc đã chinh phục 15 thành bang. Triều đại ngắn ngủi của ông đã chứng kiến các cuộc nổi dậy chống lại chế độ của ông và việc ông giành chiến thắng và củng cố đế chế của mình hùng mạnh như thế nào.
Theo các sử gia, người cai trị vĩ đại nhất của đế chế Aztec phải là Ahuitzotl - người kế vị Tizoc - người cai trị Aztec thứ 8 trong lịch sử đế chế này.
Sau khi lên ngôi, Ahuitzotl đã mở rộng biên giới của đế chế Aztec đến tận Guatemala ngày nay, tiếp xúc với vùng đất của người Maya. Khi Ahuitzotl qua đời vào năm 1502, Moctezuma II trở thành người cai trị Aztec và mở rộng ảnh hưởng của Liên minh Bộ ba sang các khu vực Zapotec về phía Thái Bình Dương.
Liên minh Bộ ba (thường được gọi là Aztec vì Aztec nổi bật và giàu có hơn ca) đã chinh phục các vùng đất để có thể kiểm soát các tuyến đường thương mại và nguyên liệu thô. Các học giả tin rằng tôn giáo cũng đóng một vai trò lớn trong việc mở rộng kể từ khi người Aztec yêu cầu sự hy sinh của con người (hiến tế) để duy trì trật tự vũ trụ. (Nguồn: NG MAPS)
Trong thời gian trị vì của Moctezuma II, người Tây Ban Nha bắt đầu nhòm ngó và tiến hành xâm lược đế chế hùng vĩ này.
Người châu Âu đầu tiên đến lãnh thổ Mexico là Francisco Hernandez de Cordoba, người đã đến Yucatan từ Cuba với 3 con tàu và khoảng 100 người vào đầu năm 1517. Vào tháng 3 năm 1519, Hầu tước Tây Ban Nha Hernán Cortés đổ bộ đến thị trấn Tabasco, nơi ông học hỏi từ những người bản địa về nền văn minh Aztec vĩ đại.
Moctezuma II vẫn cầm quyền cho đến khi Hernán Cortés xâm chiếm Liên minh Bộ ba và thành lập thuộc địa Veracruz vào ngày 22 tháng 4 năm 1519.
4. Từng có một đế chế vĩ đại như thế...
Đối mặt với sự xâm lược của người Tây Ban Nha, các thành phố của Mesoamerica đã chọn những con đường khác nhau để sinh tồn. Một số, như Tlaxcala, đã chọn liên minh với Tây Ban Nha, trong khi những người khác, như Mexico, chọn chiến đấu.
Khi thế giới xem lại các sự kiện của năm 1521, vẫn còn nhiều điều cần khám phá về câu chuyện của người Mexica (người Aztec) và số phận của họ khi Tây Ban Nha đến châu Mỹ.
Người Aztec, một bộ tộc du mục ở miền bắc Mexico, đến Mesoamerica vào khoảng đầu thế kỷ 13. Từ thủ đô tráng lệ của họ, Tenochtitlan, người Aztec nổi lên như một lực lượng thống trị ở miền trung Mexico, phát triển một tổ chức xã hội, chính trị, tôn giáo và thương mại đa dạng, đưa nhiều thành phố trong khu vực vào quyền kiểm soát của họ vào thế kỷ 15.
Họ rất phát triển về mặt xã hội, trí tuệ và nghệ thuật. Đó là một xã hội có cấu trúc cao với một chế độ đẳng cấp nghiêm ngặt; ở trên cùng là quý tộc, còn ở dưới cùng là nông nô, nô lệ và nô dịch.
Những kẻ xâm lược do nhà chinh phục người Tây Ban Nha Hernán Cortés lãnh đạo đã lật đổ Đế chế Aztec bằng vũ lực và chiếm Tenochtitlan vào năm 1521, chấm dứt nền văn minh bản địa vĩ đại cuối cùng của Mesoamerica.
Sau chiến thắng của mình, Hernán Cortés đã san bằng Tenochtitla và xây dựng Thành phố Mexico (thủ đô Mexico ngày nay) trên đống đổ nát của nó và nhanh chóng trở thành trung tâm hàng đầu của châu Âu ở Thế giới Mới (New World).