Một hội chứng nguy hiểm đang đe doạ đến thị lực các phi hành gia trong môi trường không trọng lực. Các nhà nghiên cứu nhìn nhận vấn đề này như thế nào?
Năm 2005, trong giờ nghỉ giải lao trên trạm Vũ trụ quốc tế, phi hành gia John Phillips hướng tầm nhìn qua cửa sổ về phía trái đất. Ông đã thực hiện được một nửa sứ mệnh trên con tàu này, bắt đầu từ tháng Tư và sẽ kết thúc vào tháng Mười.
Khi nhìn xuống hành tinh, Trái đất đã bị mờ. Phillips không thể tập trung nhìn vào nó một cách rõ ràng. Thật kì lạ, tầm nhìn của ông luôn đạt 20/20 và ông tự hỏi: Có khi nào thị lực của mình tệ đi?
Phillips nói: "Tôi không chắc có nên báo cáo về mặt đất hay không và tôi đã không làm. Tôi chỉ nghĩ là có điều gì đó không ổn và chắc chắn sẽ khôi phục khi tôi quay về trái đất".
Sau chuyến bay của Phillips, NASA nhận thấy thị lực của ông đã giảm từ 20/20 xuống còn 20/100 trong chỉ sáu tháng.
Phillips được kiểm tra nghiêm ngặt sau khi chụp MRIs, quét võng mạc, kiểm tra thần kinh và chọc ống sống thắt lưng. Các kiểm tra cho thấy không chỉ có thị lực của ông thay đổi mà cả đôi mắt cũng vậy.
John Phillips đã bắt đầu gặp vấn đề về thị giác trong suốt thời gian trên Trạm vũ trụ quốc tế năm 2005, nhưng ông đã không cho ai biết khi còn trên không gian. (Ảnh: NASA).
Phần phía sau mắt trở nên phẳng hơn, đẩy võng mạc về phía trước, xuất hiện nếp gấp màng mạch giống như vết rạn da và dây thần kinh thị giác của ông cũng bị viêm.
Trường hợp của Phillips đã được công nhận rộng rãi là một trong những hội chứng bí ẩn có ảnh hưởng đến 80% phi hành gia thực hiện các nhiệm vụ lâu dài trong không gian, bao gồm cả các chuyến đi đến sao Hỏa.
Hội chứng suy giảm áp lực nội sọ (VIIP) là cái tên được đặt để giải thích điều này. Trên Trái đất, trọng lực kéo chất lỏng của cơ thể xuống bàn chân, điều này không xảy ra trong không gian và chúng ta biết rằng việc thêm chất lỏng vào hộp sọ sẽ làm tăng áp lực lên não và phần phía sau mắt. VIIP hiện đã được công nhận là một vấn đề phổ biến và được tìm hiểu nguyên nhân và thậm chí là nghiên cứu về nó.
Lý thuyết về việc chất lỏng được tích tụ trong hộp sọ trong suốt chuyến bay vũ trụ chưa được thử nghiệm. Các phương pháp đã được chứng minh chỉ đo áp lực nội soi được xâm lấn: chọc ống sống thắt lưng hoặc khoan một lỗ vào hộp sọ.
Trên Trái đất, phổ biến nhất là chứng tăng nội sọ tự phát (IIH) và các bệnh nhân trong tình trạng này có triệu chứng tăng áp suất trong đầu và thay đổi thị giác. Các tình trạng khác còn có phù gai thị, liên quan đến sưng thần kinh thị giác.
Tuy nhiên không có mô hình hoàn hảo với các rối loạn của phi hành gia. IIH đi kèm với một loạt các triệu chứng như buồn nôn, chóng mặt và nhức đầu nặng, nhưng VIIP không có các triệu chứng này. Phương pháp điều trị cho sưng phù gai thi, quang thần kinh không có hiệu quả với VIIP.
Nhiều nghiên cứu đang được thực hiện nhằm tìm cách đánh giá sức khoẻ não bộ trên trái đất và cả trên không gian. Thiết bị được phát triển sử dụng sóng âm thanh và sóng radio nhằm cố gắng đo bộ não tại các điểm khác nhau: hộp sọ, tai và mắt.
Eric Bershad, nhà thần kinh học chuyên sâu tại Cao đẳng Y khoa Baylor cho biết: "Cho đến nay, chưa có công nghệ không xâm lấn nào đủ chính xác để có thể thay thế các thiết bị đo xâm lấn, nhưng trong vài năm tới tôi cho rằng sẽ có".
Ross Ethier, kỹ sư y sinh tại Viện công nghệ Georgia đang tìm kiếm một giải pháp cơ học tiềm năng: một thiết bị có thể kéo chất lỏng trong cơ thể xuống đến chân trong không gian. Thiết bị này khá phiền phức và khó chịu, do đó anh cần biết phi hành gia phải đeo nó bao lâu trong ngày, hai hay ba giờ?
Phi hành gia Michael Barratt, nguyên là giám đốc chương trình nghiên cứu con người của NASA cũng nhận thấy thị lực của mình xấu đi sau 6 tháng ông thực hiện nhiệm vụ trên tàu không gian. Cả ông và người đồng hành Bob Thirsk đều được đào tạo về y tế.
Barratt nói: "Chúng tôi đang nghĩ về bản thân mình và tự hỏi liệu chúng tôi có phải là những nhà vật lý hay không? Vì thế, chúng tôi làm các bài kiểm tra soi mắt cho nhau". Và cả hai đều nhận thấy dấu hiệu một dây thần kinh mắt bị sưng. Sau khi NASA gửi thêm các thiết bị hình ảnh, họ phát hiện có hội chứng VIIP – hình dạng mắt bị làm phẳng và sưng phù đĩa thị giác.
Barratt nghĩ rằng việc giải quyết các vấn đề của VIIP cần thực hiện kiểm tra áp lực nội sọ trong không gian, thậm chí cả thủ thuật xâm lấn. Một phương án là cấy ghép thiết bị thăm dò nội sọ trước chuyến bay nhằm đo áp lực tại các điểm khác nhau trong não bộ trên suốt hành trình trên vũ trụ.
Barratt tìm ra điểm tương đồng với vấn đề hóc búa đã từng xảy ra năm 1990 khi áp lực trong tim bị ảnh hưởng không lý do bởi các chuyến bay trong không gian. NASA cũng tiến hành thử nghiệm xâm lấn, chèn ống thông vào tim các phi hành gia.
"Chúng tôi đã liều lĩnh đơn thuần vì khoa học và bây giờ chúng tôi lại đối mặt với một quyết định nhiều rủi ro tương tự. Nhưng trong trường hợp này, đây không phải là một dự án khoa học mà là một vấn đề thuộc y khoa, ảnh hưởng đến những người đang thực hiện các sứ mệnh không gian", Barratt nói.
Ảnh chụp đôi mắt trước và sau của một nhà du hành vũ trụ. (Ảnh: Courtesy North American Neuro-Ophthalmology Society).
Nguy cơ hàng đầu vẫn là phơi nhiễm phóng xạ. Theo máy đo phóng xạ bay trên xe thăm dò sao Hoả Mars Curiosity Rover, một người có khả năng tiếp xúc với tối thiểu 0,66 sieverts để đến được sao Hoả và quay về. Mức độ này tương đương với việc chụp CT toàn thân với cường độ 5-6 ngày, làm tăng nguy cơ ung thư và các căn bệnh khác.
Trước khi con người thực hiện việc khám phá sao Hoả từ 6 đến 9 tháng vào năm 2030, các nhà nghiên cứu đồng tình rằng hội chứng VIIP cần được nhìn nhận sâu hơn. VIIP có thể là dấu hiệu đầu tiên trong số các mối đe doạ đến cơ thể con người trong môi trường không trọng lực. Barratt nói thêm: "Chúng tôi đang thấy những biểu hiện về thị giác và thần kinh và tôi chắc rằng sẽ còn nhiều ảnh hưởng hơn nữa".
Richard Williams, giám đốc bộ phận sức khỏe và y tế tại NASA đồng ý rằng những gì chúng ta chưa biết về VIIP thực sự là mối đe doạ lớn nhất. Trớ trêu thay, một trong những cách để hiểu sâu vấn đề hơn là dành nhiều thời gian trong môi trường không trọng lực. "Càng ở lâu trong không gian, chúng ta càng học được nhiều hơn", Williams nói.
Phải mất 6 tháng để quay về trái đất nhưng thị lực của Phillips đã tiến triển hơn từ 20/100 lên 20/50 và duy trì như vậy cho đến 11 năm sau. Anh không thể vượt qua bài kiểm tra DMV mắt mà không dùng kính.
Tuy nhiên anh và các phi hành gia khác đều nói rằng họ không đánh đổi khoảng thời gian trong không gian để lấy lại thị lực đã mất. Michael Lopez-Alegria, phi hành gia giữ kỷ lục về chuyến đi bộ trong không gian tại Mỹ đã gọi không trọng lực là ma thuật. Hiện ông đang đeo kính áp tròng với correction +2.5.
Hiện tại Phillips xem mình là một ông lão 65 tuổi sống chung với cặp kính. Ông từng được xem là chàng trai có thị lực tốt nhất, người nhìn thấy biển hiệu giao thông đầu tiên trong xe. "Thời đó đã xa", Phillips hóm hỉnh.