Nhắc đến Ai Cập, ai cũng nghĩ đến xác ướp, đến kim tự tháp và câu chuyện về những vị thần. Nhưng thực ra, người Ai Cập còn sở hữu những phát minh, công trình kiến trức cực kỳ có giá trị mà nhiều người không biết đến.
Như khi nhà côn trùng học người Pháp René Antoine Ferchault de Réaumur (1683 – 1757) lần đầu ghé Cairo, ông đã ca ngợi lò ấp trứng của Ai Cập là kiệt tác kiến trúc giá trị còn hơn cả Đại kim tự tháp Giza.
Lò ấp trứng Ai Cập cổ đại.
Lò ấp trứng Ai Cập cổ là một kiểu kiến trúc 2 tầng, bao gồm 5 cặp buồng đối xứng được ngăn cách nhau bởit hành lang ở giữa. Tầng dưới dùng để xếp trứng gia cầm đã thụ tinh, có thể chứa tối đa 4500 quả. Tầng trên đốt lửa, đảm bảo nhiệt độ tỏa xuống luôn vừa bằng với sức nóng dưới bụng gà mẹ.
Thú vị là cho đến tận bây giờ, 2000 năm đã trôi qua và khoa học công nghệ can thiệp vào mọi thứ, lò ấp trứng Ai Cập cổ vẫn được dùng ở cả đồng bằng sông Nile lẫn các vùng nông thôn trên khắp Châu Âu.
Phép nhiệm màu với thế giới phương Tây một thuở
Có thể nói rằng kể từ sau cuộc xâm lược Ai Cập của Alexander Đại Đế (356 –323 TCN), nhận thức của phương Tây đã có được một sự mở mang to lớn.
Ban đầu, họ kinh ngạc trước những công trình kiến trúc khổng lồ như cung điện, đền thờ, kim tự tháp. Kế đến, họ bội phục hiểu biết toán học sâu sắc, nghệ thuật chế tạo giấy cói lạ lùng. Không ít các nhân vật uyên thâm đã cất công vượt đường trường đến Ai Cập để tận mắt chứng kiến, trong đó có Aristotle (384-322 TCN), nhà triết học Hy Lạp lừng danh nhất.
2000 năm trôi qua, công trình này vẫn còn giữ nguyên giá trị đến bây giờ.
Thế nhưng cái khiến Aristotle "há hốc cả miệng" lại không phải là những công trình kiến trúc đồ sộ, mà là cảnh tượng hàng ngàn con gà con ồ ạt chui ra từ... đống phân trong một cái lò.
Về nhà, Aristotle viết rằng ở Ai Cập, "trứng tự nở thành gà con". Ai nấy ngỡ ngàng không tin nổi. Khổ nỗi, ai lại nghi ngờ một đại hiền triết như Aristotle?
Sau Aristotle chừng 200 năm, Diodorus Siculus (90-30 TCN), nhà sử học La Mã nổi tiếng lại tiếp bước. "Đáng kinh ngạc hơn cả là cách người Ai Cập chăn nuôi gia cầm gia tăng số lượng con. Họ không ấp trứng bằng cách tự nhiên chúng ta đều biết mà dùng chính đôi tay của mình, với một kỹ xảo đặc biệt, tạo ra nhiều không đếm xuể" - ông ghi chép.
Gà con không chui ra từ đống phân, nhưng vẫn cần phân để nở
Với thường thức ngày nay, chẳng ai lại bị lừa bởi cái chuyện trứng gà con tự nở hay chui ra từ đống phân. Tuy nhiên, Aristotle không nói dối. Ông chỉ là chưa hiểu về nguyên lý hoạt động của lò ấp trứng Ai Cập mà thôi.
Về cơ bản, cái lò mà Aristotle từng thấy là một kiến trúc 2 tầng được đắp bằng bùn. Xét trên mặt cắt ngang, nó bao gồm 1 hành lang trống và cặp buồng 2 tầng đối xứng.
Kiến trúc cơ bản của lò ấp trứng Ai Cập cổ.
Một lò ấp trứng có thể có tối đa 5 cặp buồng, đủ không gian để xếp tới 4500 trứng. Mái của 5 cặp buồng này có hình chóp, hở đỉnh để tiện bề thoát khói. Sau khi xếp trứng vào tầng dưới, người ta nổi lửa ở tầng trên, cẩn thận trông coi, giữ nhiệt.
Nằm ở Châu Phi nên Ai Cập cũng nóng bức, nghèo cây xanh như bất cứ quốc gia Lục Địa Đen nào khác. Thế nên thay vì vất vả tìm củi, người ta thu gom phân khô làm nhiên liệu đốt. Tuy Aristotle lầm rằng gà con chui lên từ đống phân, nhưng quả thật chúng vẫn nhờ có phân mà nở.
Xuất hiện muộn vì gà vốn không phải động vật bản địa
Gà không nằm trong số các loại thức ăn tại Ai Cập, cho đến thời điểm thế kỷ thứ 4 TCN
So với kiệt tác kiến trúc lâu đời như kim tự tháp thì lò ấp trứng xuất hiện khá muộn. Vốn dĩ, gà không phải là động vật bản địa của Châu Phi mà từ Châu Á. Khoảng 10.000 năm trước, chúng bắt đầu được thuần hóa, nuôi làm thức ăn. Chuyện thông thương rộng khắp đưa chúng ra khỏi cái nôi của mình, cuối cùng cập bến Ai Cập.
Tại Ai Cập, chỉ đến thời kỳ thuộc Hy Lạp (332-30 TCN), thịt gà mới là một phần của thực đơn. Với trí thông minh siêu việt, người ta sớm am tường nguyên tắc ấp trứng và vận dụng trong thực tế.
Không muốn bị kẻ thù "học lỏm", người Ai Cập tuyệt đối giấu kín kỹ năng. Thế nên cả Aristotle lẫn Diodorus Siculus mới cứ mơ mơ hồ hồ, cuối cùng lầm tưởng rằng người Ai Cập có phép thuật làm trứng tự nở.
Vẫn được sử dụng trong thế giới hiện đại
Đến tận năm 1750, khi Réaumur du hành tới Ai Cập, quyết tâm tìm hiểu cặn kẽ kỹ thuật ấp trứng thay gà mẹ thần kỳ này, thế giới phương Tây mới vỡ lẽ. Ông nhận ra ngoài việc giữ và ổn định nhiệt phù hợp, người trông coi lò ấp còn phải thỉnh thoảng trở trứng, giống như gà mái mẹ tự lấy cái mỏ mà vần.
Trong tự nhiên, gà mẹ cảm nhận được thời điểm trứng sắp nở bằng bản năng. Lúc này, trứng đã tự tích đủ nhiệt, không cần gà mẹ nằm lỳ trong ổ nữa. Ấn tượng là trong lò ấp, người ta cũng lĩnh hội được cái bản năng của gà mẹ ấy. Họ chỉ cần cầm trứng lên, áp vào mắt là cảm nhận được sức nóng, đoán biết chúng sắp mổ vỏ chưa để giảm nhiệt.
Một lò ấp trứng Ai Cập cổ có thể ấp nở hàng loạt cả ngàn gà con
Sau khi thu gom được đầy đủ thông tin kỹ thuật, Réaumur liền trở về Pháp, tự đắp lò và thử nghiệm. Đáng tiếc là cho đến tận khi từ trần vào năm 1757, ông vẫn chưa thành công lần nào. Tuy nhiên, phương Tây đã không bỏ cuộc. Đến năm 1890, họ có được lần tự ấp nở đầu tiên ở Canada, do mẹo thắp đèn than của một nông dân tên là Lyman Byce.
Rất nhanh, phương pháp dùng đèn than của Byce được phổ biến rộng khắp. Sau ông, ngày càng có nhiều phát kiến hiện đại hơn. Cứ tưởng khi các dạng máy ấp trứng bằng điện tràn lan khắp ngả, không ai còn dùng đến lò ấp trứng kiểu cổ nữa. Vậy mà vào năm 2006, khi Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp (Food and Agriculture Organization - FAO) của Châu Âu tiến hành lập bản đồ các trang trại gà trong các vùng nông thôn, họ ngỡ ngàng nhận ra nhiều chủ trại còn có đến cả 2 chứ không phải chỉ 1 lò ấp trứng.
Ngày nay, lò ấp trứng Ai Cập dùng nhiên liệu đốt hiện đại.
Thay vì dùng nhiệt kế đo nhiệt độ, người hiện đại cũng thích tự cảm nhận nhiệt lò ấp bằng tay và trứng sắp nở bằng mắt.
Chuyển sang Ai Cập, FAO còn bất ngờ hơn. Trong vùng đồng bằng sông Nile vẫn có đến cả chừng 200 lò ấp trứng kiểu cổ. Chúng không khác gì so với trước đây 2000 năm, chỉ là không còn dùng phân để đốt nữa mà dùng các nhiên liệu hiện đại (xăng hoặc dầu).