Bí mật ngôi mộ cổ

Các bảo tàng trên thế giới "hưởng lợi" từ những vụ trộm cắp bất hợp pháp các cổ vật Etruria. Hiện nay, nước Ý đã nhận ra giá trị đích thực của các di sản trước thời Roma và đang nỗ lực để bảo vệ chúng…

Hàng rào kẽm gai rỉ sét bao quanh các hầm mộ Etruria vùng Cerveteri, một vài tấm bảng chỉ đường đã ngả màu nâu hướng dẫn lối vào chỗ đậu xe, nơi có quán café-bar tạm bợ phục vụ những tách espresso đậm đặc. Bên ngoài cổng chính, một người bán dạo những bản sao của các đồ tạo tác Estrucan thuộc một số bảo tàng nổi tiếng nhất thế giới với giá 10 euro. Người bán hàng hào hứng giới thiệu: "Đây là vật thu nhỏ, bản sao một chén uống rượu từ thời Euphronios - Hy Lạp, y như cái của Bảo tàng New York. Còn cái này là ly rượu của Bảo tàng Getty", anh ta cầm trong tay một bản sao của ly rượu ấy, cười cầu tài: "15 euro 2 cái, giá này chỉ dành cho anh thôi đó".

Hầm mộ hoang vắng

Một giá hời, có thể, nhưng thật ra chỉ với 4 euro bạn đã có vé vào cổng khu vực hầm mộ Etruscan, nơi chôn giấu chén, ly uống rượu như ở các bảo tàng cùng hàng ngàn kiệt tác vô giá khác đã bị đánh cắp cách đây 40 năm.

Mặc dù hầu hết các đồ tạo tác thời kỳ Etruria đã bị đánh cắp hoặc còn bị chôn vùi, vẫn còn khá nhiều cổ vật vùng Cerveteri và lân cận. Theo bản đồ thế giới hiện nay, nước Etruria xưa gồm các vùng Lazio, bắc Tuscany và một phần nhỏ tây Umbria - các vùng này giáp với vùng Arno, các nhánh sông Tiber và biển. Người ta tin rằng người Etruscan có nguồn gốc ở Minor, châu Á nhờ vào ngôn ngữ của họ, vẫn còn tồn tại trên các ngôi mộ, hiện nay phần lớn những ký tự vẫn chưa thể giải mã. Nhiều cổ vật nổi tiếng trưng bày trong các bảo tàng thế giới được làm từ đất sét độc nhất vô nhị của vùng Bucchero - Etruria, để tạo ra đồ gốm có độ đen bóng, với nét huyền bí của những cư dân cổ đại này. Và hiển nhiên mọi thứ, từ tín ngưỡng tôn giáo của họ đến cơ cấu chính trị - và thậm chí là việc dùng chiến binh giác đấu cũng như áo choàng - có một ảnh hưởng nhất định đến đế chế La Mã.

Ngày nay, khu vực của vùng Etruria cũ là tập hợp nhiều ngôi làng, có các khu hầm mộ, khu khai quật bên ngoài thị trấn và một viện bảo tàng địa phương ở khu trung tâm để trưng bày, cất giữ các cổ vật đã khai quật. Vào lúc cao điểm khai quật, các bảo tàng ở khu vực gần các ngôi làng này như Vulci và Veio phải kiêm thêm chức năng chứa các vật tạo tác cổ, đây là nơi những thứ mới khai quật được phân loại và cất giữ cho đến khi các chuyên gia quyết định nơi giữ gìn chúng ở các bảo tàng địa phương hoặc gửi đến nơi nổi tiếng hơn, như bảo tàng Villa Giulia - Rome.

Chỉ cần băng qua khu vực quầy vé/phòng sách ở Corveteri, hàng trăm phần mộ của người Etruscan dần dần hiện ra dưới bóng râm cổ thụ. Bên trong các phần mộ, không gian khá rộng, nhiều cái được trang trí bằng tranh tường sinh động, mô tả các cuộc chiến và sinh hoạt của dân cư. Nội thất các hầm mộ này được xây dựng như khu vực sinh sống, nhiều gia đình giàu có để tôn vinh người chết đã cẩn cẩm thạch vào quan tài đá. Người Etruscan chôn xác người chết với các loại bình, tượng đá, gương và mặt nạ hóa trang để nhắc nhở họ về những giá trị đích thực trong cuộc sống.

Không khí ở Cerveteri im lìm và bí hiểm. Thằn lằn bò qua các lối mòn bỏ hoang giữa các phần mộ, mèo hoang nằm sưởi nắng trên bức tường đá. Vào mùa cao điểm du lịch là xuân và hè, thành phố Roma và Florence gần như quá tải trước lượng du khách, nhưng các phế tích ở đây vẫn mang đến cảm giác hoang vắng lạ kỳ.

Lợi thế di sản

Những bức tượng có vẻ đẹp quyến rũ khác thường ở bảo tàng Veio.

Bộ trưởng Bộ Văn hóa Ý và phó thủ tướng Francesco Rutelli đang có kế hoạch tái thiết khu vực cổ Etruria thành nơi thu hút khách du lịch. Rutelli chính thức khai trương khu vực này vào tháng 9.2006, và ông mong rằng nơi đây "một ngày nào đó có thể cạnh tranh với thành phố Rome". Chương trình thu hút khách bao gồm việc kết hợp các công ty cung cấp dịch vụ du lịch bằng tàu biển cao cấp neo đậu tại một cảng gần Civitavecchia - nhằm cung cấp những tiện ích vui chơi giải trí cho du khách đến thăm Etruria. Bộ trưởng Bộ Văn hóa cũng đang thuyết phục các nhà sưu tập tư nhân, những người sở hữu các báu vật Etruria, cho mượn các phiên bản để trưng bày trong các bảo tàng địa phương.

Vào tháng 6, các nhà khảo cổ ở đây cũng phát hiện một tấm tranh sơn trên tường ở khu vực mộ Lions, họ tin rằng đây là một trong những di vật cổ nhất trong nền văn minh phương Tây. Rutelli phát biểu tại thời điểm di tích này được tìm thấy rằng: "Nếu bất cứ quốc gia nào trên thế giới có được một di tích như ở Veio, nó sẽ được quan tâm đặc biệt. Nước Ý có rất nhiều di sản văn hóa nghệ thuật, do đó chúng tôi phải biết tận dụng lợi thế này".

Ở vùng Tarquinia, 50km về hướng bắc của Rome, sâu bên trong mỗi lối vào đều dẫn đến những ngôi mộ lớn với các bức tranh trên tường hầu như còn nguyên vẹn và các bức phù điêu miêu tả truyền thuyết thần thoại của Etruria và phác họa cảnh sinh hoạt trong gia đình. ở khu trung tâm, viện bảo tàng Tarquinia có một chiếc bình cổ thuộc loại quý hiếm do nghệ nhân người Athen Nikosthenes chế tạo vào khoảng thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên, ngoài ra còn có bình đựng rượu do đồng hương của Nikosthenes là Phintias chế tạo. Những bức tượng ngựa có cánh và đồ trang sức bằng vàng đựng đầy trong các rương của bảo tàng.

Ở bãi biển gần đó, một ngôi đền được gọi là Gravisca gần đây đã được khám phá. Theo những bia đá có khắc chữ Hy Lạp từ năm 480 trước Công nguyên được tìm thấy ở đây cho thấy ngôi đền này dùng để thờ phụng nữ thần Aphrodite, Hera và Demeter. Mỗi phần mộ, bảo tàng và ngôi làng đều có một chương riêng biệt trong lịch sử hình thành châu Âu và mỗi chương này giúp xây dựng cái nhìn rõ ràng hơn về nền văn minh phương Tây.

Bảo vệ cổ vật

Nhiều nơi ở các vùng quê hẻo lánh bị khai quật một cách bừa bãi đến nỗi một số nhà khảo cổ vẫn tự hỏi không biết còn có gì chưa được tìm thấy hay không. Chỉ một vài nơi có hàng rào bảo vệ tương đối chắc chắn, đa phần chỉ là các thiết bị giám sát đơn giản, do đó khi tham quan các khu vực này thường đem lại cảm giác hiu quạnh, cô đơn. Thông thường, du khách sẽ được phát một bản đồ copy tại quầy bán vé (được bọc nhựa ở ngoài đề phòng bị mưa ướt) và phần còn lại do du khách tự trang bị.

Không giống như những khu khai quật nổi tiếng khác, như Pompeii chẳng hạn, ở đây không có người hướng dẫn. Và đặc biệt, do chưa bị tràn ngập du khách, nên có cảm giác riêng tư và là cơ hội hiếm có để khám phá phế tích cổ chưa được tìm thấy. Bạn có thể leo lên những ngôi mộ ở Cerveteri, và ở Tarquinia bạn nên thử chạm tay vào bức tường đá lạnh xung quanh mộ. Trong khu khai quật được bảo vệ kỹ như Cerveteri, căn phòng có chứa các bức tranh tường được bảo vệ bằng cửa có chấn song và khóa kỹ càng, nhưng trong hầu hết các khu này bạn có thể yêu cầu nhân viên mở cửa cho bạn xem kỹ hơn.

Do không được chăm nom kỹ càng, nên các khu vực này dễ dàng bị bọn trộm đột nhập và ăn cắp. Không có gì ngạc nhiên khi một số các tạo tác có giá trị nhất của nền văn hóa Etruria thất thoát khỏi nước Ý vì những vụ đào bới mộ. Những vụ này tiếp tục tăng cao từ 1949 đến đầu thập niên 70, khi tổ chức Unesco tiến hành hàng loạt chương trình kiểm soát những vụ xuất nhập khẩu lậu hoặc chuyển quyền sở hữu tài sản văn hóa quốc gia. Cho đến nay, các khu mộ ở Cerveteri, khu khai quật ở Tarquinia, Vulci và Veio đều trở thành khu đào bới cổ vật của người sưu tập cá nhân và các bảo tàng tư nhân.

Chỉ tính riêng vùng Cerveteri gần 400 trên tổng số 550 ngôi mộ của người Etruria bị đào bới bất hợp pháp. Nhân viên bộ phận bảo vệ Di sản văn hóa của Ý đã và đang tìm kiếm lại những báu vật quốc gia bị mất tích ở các bảo tàng thế giới. Nhiều cổ vật quan trọng đã được khôi phục và hiện nay được trưng bày an toàn tại bảo tàng Villa Giulia. May mắn là các vụ đào mộ bất hợp pháp đã giảm nhiều, nhờ vào nỗ lực của cảnh sát Ý, hiện nay họ đang bảo vệ gần 6.000 địa điểm khai quật trên khắp nước Ý. Nhưng sự ngăn chặn hiệu quả nhất là tác động từ một phiên tòa tại Rome. Người từng phụ trách Bảo tàng Getty là Marion True và nhân viên kinh doanh Robert Hetch bị buộc tội buôn lậu cổ vật cộng với các đồ tạo tác khác có nguồn gốc từ Etruria. Một nhân viên kinh doanh khác cũng liên quan đến phiên xử này, Giacomo Medici, đã bị kết án.

Phiên tòa như một tiếng chuông cảnh tỉnh cho nhiều quản lý bảo tàng, Bảo tàng nghệ thuật thành phố đã đồng ý trao trả 6 cổ vật có nguồn gốc không minh bạch, kể cả chén đựng rượu đáng giá từ thời Euphronios thế kỷ thứ 6, bị đánh cắp từ những khu mộ vùng Cerveteri. Bảo tàng nghệ thuật Boston trả lại 13 cổ vật cho Ý, Bảo tàng nghệ thuật Cleveland đang thương lượng về một số cổ vật trong bộ sưu tập họ có.

Mặc dù các cổ vật gốc có thể vẫn còn thất lạc hoặc đang ở các bảo tàng Mỹ, vấn đề chính là việc các khu vực khai quật này không được bảo vệ chặt chẽ. Do đó, có quá nhiều cách để đánh cắp hoặc làm giả các cổ vật từ các khu khai quật này.

Khôi Nguyên