Xử trí tăng và hạ đường huyết ở người cao tuổi

Người cao tuổi cần có chế độ ăn, nghỉ hợp lý, giữ cho tâm hồn luôn thoải mái, tối kỵ các ức chế tình cảm mạnh để phòng tránh tăng và hạ đường huyết. Khi có những dấu hiệu tăng hoặc hạ đường huyết, nhất là xảy ra hiện tượng này thường xuyên, phải được thầy thuốc thăm khám và hướng dẫn dùng thuốc.

Test nhanh kiểm tra đường huyết (Ảnh: TTO)

Loại đường có mặt thường trực trong máu là glucose, do vậy nồng độ đường - huyết nếu gọi chính xác phải là nồng độ glucose - huyết (dưới đây viết tắt là G-h).

Nói chung, G-h bình thường (đo khi cơ thể nghỉ, xa bữa ăn) là 0,8-1,2g/l (tức là 4,4-6,6mmol/L). Đó là nồng độ đủ để tế bào não được nuôi dưỡng, trong khi những tế bào còn lại cần có sự hỗ trợ của chất insulin. Khi G-h xuống 0,7g/l được coi là bắt đầu thấp và từ 0,6g/l (tức 3,3mmol/L) trở xuống là hạ thật sự. Từ trên 1,3g/l (tức 7,2mmol/L) được coi là bắt đầu cao.

Khi tuổi cao, hệ thống điều hòa G-h ở người già không còn nhanh nhạy, đáng tin, do vậy dễ đưa đến cao hoặc hạ G-h.

Hạ G-h ở người già

Hạ G-h do đột ngột tăng sử dụng, trong khi kho dự trữ glucose ở gan không còn dồi dào, hoặc không huy động kịp. Nói chung, gan người già giảm khả năng dự trữ glucid, nhất là khi xa bữa ăn (một số cụ già cần ăn nhiều bữa). Khi tiếp cận môi trường lạnh (do đột ngột ra lạnh mà không mặc đủ ấm, hoặc do ở lâu ngoài trời lạnh), người trẻ dễ thích nghi, còn người già rất dễ hạ G-h.

Cũng vậy, khi người già dùng sức đột ngột mà thiếu sự khởi động cho cơ thể kịp thích nghi. Ví dụ, đột ngột thực hiện một loạt động tác thể dục tương đối mạnh, hoặc tập khi bụng đói... Khi có cơn nóng giận kéo dài, không tự kiềm chế được...

Hạ G-h do gan giảm dự trữ. Ở người già, ngay sau khi ăn, tổng lượng glucose ở gan vẫn thấp. Tình trạng này càng rõ nếu mắc các bệnh gan mạn tính (xơ gan, suy gan). Đáng chú ý là gan của người nghiện rượu... Nhiều người nghiện từ thời trẻ, dần dần có thói quen uống mà quên ăn. Nói chung, người già cần ăn nhiều bữa, nhất là bữa đêm (ví dụ, một ly sữa lúc 21 giờ).

Một dấu hiệu nói lên tình trạng hạ G-h ban đêm là ngủ mê mệt, trong giấc mơ thấy mình ăn rất nhiều và ngon lành. Một nguy cơ là dự trữ protein của cơ thể có thể cạn kiệt dần do biến thành glucose để chống hạ G-h. Hậu quả là suy dinh dưỡng (khó phục hồi).

Hạ G-h do sử dụng quá mức các biện pháp chữa bệnh tiểu đường (bệnh nhân cần hết sức chú ý đến biến chứng này). Có thể do người bệnh sử dụng một chế độ ăn quá nghèo glucid với mục đích tích cực chữa bệnh, phòng biến chứng. Nên nhớ rằng, dù mắc bệnh tiểu đường, bệnh nhân vẫn cần một khẩu phần glucid đủ mức cần thiết, chủ yếu là loại glucid nguyên hạt. Tuy nhiên, đa số bệnh nhân tiểu đường bị hạ G-h thường do sử dụng quá mức các thuốc hạ đường huyết (hy vọng kiềm chế bệnh tốt hơn) mà không theo chỉ dẫn của thầy thuốc và không tự theo dõi định kỳ mức G-h.

Tế bào não duy nhất chỉ sử dụng glucose làm thức ăn, mà không sử dụng mỡ, protein như mọi tế bào khác; do vậy nếu G-h hạ đột ngột xuống 0,7g/l sẽ có ngay các triệu chứng thần kinh: run rẩy, mắt hoa, xây xẩm; nếu giảm tới 0,5g/l sẽ có bủn rủn, choáng váng, vã mồ hôi lạnh, tim đập nhanh, mạch yếu... Nếu còn hạ tiếp sẽ có cứng hàm, lú lẫn, mất hẳn trương lực các cơ (ngã vật) hôn mê. Cùng một mức độ giảm G-h, người già thường có bệnh cảnh nặng hơn, khó cứu chữa hơn (so với người trẻ).

Nếu hạ G-h từ từ, thoạt tiên thấy đói cồn cào, bộ máy tiêu hóa co bóp mạnh (óc ách, sôi bụng). Tuy nhiên, nhiều người già mất cảm giác đói, tức là mất đi một triệu chứng sớm để kịp chẩn đoán. Sau đó cũng là run rẩy, mắt hoa, vã mồ hôi lạnh, tứ chi bủn rủn; do diễn biến kéo dài nên cơ thể trẻ đủ thời gian để kịp điều chỉnh (huy động protein); trái lại sự huy động này tỏ ra chậm chạp và kém hiệu lực ở người già, do vậy hậu quả thường nặng nề: có thể hôn mê, có thể thiểu lực kéo dài, có thể suy cạn kho protein khó hồi phục... Nói chung, nếu cụ già đã giảm cảm giác ngon miệng thì nên ăn nhiều bữa nhỏ mỗi ngày.

Trong tình trạng này người cao tuổi cần ăn ngay các loại glucid dễ hấp thu: kẹo, bánh ngọt, khẩn cấp hơn có thể dùng nước đường (không dùng đường hóa học), nước quả cây, sữa... Trường hợp khẩn cấp phải truyền glucose vào máu.

Cao G-h ở người già

Trái với hạ (có hậu quả xấu), tình trạng cao G-h trong hầu hết trường hợp là tạm thời (khi vận động, khi ở trạng thái tâm lý quá phấn khích: cáu giận, hoảng sợ, bực tức, lo phiền...). Với người già, chỉ cần nhớ rằng nếu tình trạng trên kéo dài và xảy ra thường xuyên có thể làm tiết nhiều adrenalin, gan cạn kiệt glucid - đe dọa chuyển sang hạ G-h. Thêm nữa, những trạng thái tâm lý trên còn ảnh hưởng xấu tới tim mạch, huyết áp.

Trường hợp tăng G-h kéo dài gặp trong bệnh tiểu đường. Ở người già, bệnh này không do thiếu insulin mà do các tế bào sử dụng kém hiệu quả chất này, do vậy nói chung những năm đầu tiên chưa cần chữa bằng insulin (như với người trẻ). Hiện đã có rất nhiều loại thuốc chữa, dùng lâu dài, nhưng chọn loại nào thích hợp thì cần được thầy thuốc hướng dẫn và bệnh nhân tự theo dõi.

Phát hiện sớm bệnh tiểu đường ở người già không dễ vì G-h cao không gây ra triệu chứng gì khiến bệnh nhân phải tự chú ý. Tuy nhiên, ở tuổi trên 60 rất nên đo G-h định kỳ theo hướng dẫn của y tế. Không nên đo trong nước tiểu (vì có glucose trong nước tiểu là bệnh đã tiến triển một thời gian dài).

Cao G-h thường không biểu hiện bên ngoài bằng các triệu chứng khiến bệnh nhân cảm thấy được. Phải phát hiện bằng đo G-h. Nhiều trường hợp đã có glucose trong nước tiểu (mức G-h đã vượt 1,7g/l) mà đương sự hoàn toàn không tự biết; khi tình cờ được đo mới phát hiện đã mắc bệnh tiểu đường.

Đây là hai triệu chứng thường gặp ở người cao tuổi, bệnh có thể phòng tránh được. Để phòng bệnh, người cao tuổi cần có chế độ ăn, nghỉ hợp lý, giữ cho tâm hồn luôn thoải mái, tối kỵ các ức chế tình cảm mạnh. Khi có những dấu hiệu tăng hoặc hạ đường huyết, nhất là xảy ra hiện tượng này thường xuyên phải được thầy thuốc thăm khám và hướng dẫn dùng thuốc.