“Nhân cách” có lẽ được xem như một đặc điểm chỉ có ở con người, vì bản thân từ này chỉ đề cập đến con người, nhưng nhiều công trình nghiên cứu khảo sát trên nhiều loài từ mực ống đến ngựa và thậm chí côn trùng cho thấy con người chúng ta đang sống trên hành tinh này với rất nhiều tính cách độc đáo.
Nhà tâm lý học Lawrence Pervin đã định nghĩa “tính cách” là “những đặc điểm của một cá nhân điều khiển các cách thức cảm nhận, suy nghĩ và hành động nhất quán.” Những gì không phải là con người không được nhắc đến trong định nghĩa này. Nhà hành vi động vật ứng dụng học Adele Lloyd thuộc Đại học Bishop Burton, Anh, thừa nhận rằng có những giới hạn trong việc áp dụng những định nghĩa xoay quanh con người lên động vật, đặc biệt ước lượng được động vật nghĩ gì và cảm nhận được gì là rất khó.
Lloyd và cộng sự tin rằng có thể đánh giá những hành vi quan sát được “để chứng minh cho những khác biệt cá nhân” ở động vật. Thậm chí có thể con người cũng có giới hạn, dựa trên cách chúng ta xử lý thông tin và tự so sánh.
Tuy vậy, Lloyd phát biểu với Discovery News rằng thuyết nhân dạng – cách mà con người dùng để miêu tả hành vi động vật – còn dễ xử lý hơn so với các số liệu thống kê định lượng hành vi động vật.
Tính cách loài ngựa
Chương trình truyền hình nổi tiếng những năm 60 “Mister Ed” về một con ngựa biết nói đã đưa thuyết nhân dạng lên mức khó xảy ra nhưng các công trình gần đây của Lloyd trên loài ngựa cho thấy ít nhất những nhóm ngựa khác nhau sở hữu những đặc tính hành vi riêng của mình.
Công trình trên đã được duyệt đăng trên tờ Applied Animal Behavior Science.
Các nhà nghiên cứu đã thu thập dữ liệu trên 1.223 con ngựa thuộc sáu dòng khác nhau: ngựa kéo Ai-len, ngựa nòi thuần chủng, ngựa nhỏ Shetlan, ngựa Ả-rập, ngựa Cao nguyên, ngựa nhỏ xứ Wales, ngựa quarter Mỹ và loài ngựa appaloosas. Những người chủ ngựa, thành viên của các nhóm chuyên phối giống ngựa và những cá nhân khác đã cung cấp dữ liệu bằng cách điền vào một bản câu hỏi chi tiết về tính cách loài ngựa.
Phân tích dữ liệu tiết lộ rằng ngựa nòi thuần chủng, ngựa nhỏ xứ Wales và ngựa Ả-rập có xu hướng hay lo lắng và dễ bị kích động, trong khi ngựa kéo Ai-len và ngựa nhỏ Cao nguyên thường có tính khí dễ chịu hơn. Tương tự, loài ngựa Ả-rập và ngựa nòi thuần chủng nhìn chung thân thiện và tò mò còn ngựa quarter Mỹ trầm tính hơn.
Còn về các dòng chó, sự chọn lọc của con người ảnh hưởng nhiều đến các đặc điểm này, cho thấy động vật cũng có những tính cách nhất định bẩm sinh. Lloyd cho biết bà “tin rằng di truyền có vai trò nổi bật đối với tính cách của động vật” nhưng sự đóng góp của nó so với ảnh hưởng môi trường cà các yếu tố hàng ngày vẫn chưa được xác định.
(Ảnh: Discovery News) |
Đi dần xuống chuỗi thực phẩm
Không khó nhận ra một số mặt của con người trên các loài được thuần hóa như ngựa, chó và mèo. Thử thách nằm ở những sinh vật xa lạ hơn với chúng ta, chẳng hạn như côn trùng. Steve Heydon, nhà khoa học và quản lý các bộ sưu tập tại Bảo tàng Công trùng học Bohart, phát biểu với Discovery News rằng một số côn trùng nhất định có những đặc tính riêng của chúng.
“Thử lấy ví dụ loài côn trùng hình thân cây ở New Guinea. Những con đực khá hung hăng. Chúng sẽ giương những cặp chân có mấu nhọn vào người bạn nhưng con cái thì lại mềm mỏng hơn.” Ông cho biết ông nghi ngờ sẽ có nhiều trường hợp về cá tính trong thế giới côn trùng, điều thường xảy ra chung quanh hành vi nhóm, nhưng ông phải thừa nhận rằng mình đã chứng kiến những trường hợp ngoại lệ.
“Trong tổ gián rít (hissing cockroach) mà chúng tôi có có một con đực mà chúng tôi đặt tên là “King Kong”. King Kong lúc nào cũng chuẩn bị chiến đấu và rít lên nếu chúng ta chạm vào nó. Những con gián khác có vẻ quen với việc bị động chạm rồi.”
Thông thường, tuy không phải lúc nào cũng xảy ra, kích cỡ não tương ứng với kích cỡ cơ thể. Dường như não nhỏ hơn giảm thiểu khả năng hình thành những tính cách như thế. Đó là suy nghĩ của Kathy Streeter, người phụ trách động vật có vú đại dương ở Bảo tàng Đại dương New England, khi bà bắt đầu nghiên cứu thính giác của loài rùa biển xanh, một loài bò sát chưa được hiểu biết rõ ràng vì tính phức tạp trong nhận thức của nó.
Streeter nhanh chóng hiểu được điều ngược lại. “Vì một lý do nào đó, con cái này rất sở hữu những thiết bị kiểm tra và thức ăn của nó. Nó dường như rất ngạc nhiên trước những thiết bị công nghệ cao của chúng tôi. Nếu lấy những thứ này hoặc cá ra khỏi chỗ nó, nó sẽ trở nên lo lắng. Những con rùa khác không cư xử như thế.”
Streeter cũng làm việc với những loài có vú đại dương khác. “Một số loài hải sư có vẻ như rất có sức thu hút, phần lớn là nhờ vào ngôn ngữ cơ thể. Một số con nhỏ hơn chỉ cần giữ tư thế thẳng hết sức tự tin để chúng trông có vẻ to lớn và rắn chắc. Chúng dường như cảm thấy an toàn cho bản thân hơn đồng loại và chỉ huy một cách trầm lặng chứ không tỏ ra độc đoán.”
(Ảnh: Discovery News) |
Gần với con người
Jeannine Jackle, trợ lý phụ trách tại Vườn thú công viên Franklin, Boston, thì nghiên cứu trên khỉ gorilla. Jackle rất ngạc nhiên trước sự khác biệt của mỗi con gorilla. Kit là một con đực tách biệt mà mỗi lần nhận được thức ăn nó lại bỏ đi. Okie là một con đực dễ bảo thường ngồi một mình và mút ngón tay nhưng lại thích trêu đùa những con cái như một người 34 tuổi. Gigi hay lo lắng thì có một người chị em tên Samantha ở Cincinnati giống hệt nó.
"Kiki, một con cái 24 tuổi, là anh hùng của tôi. Nó nghiêm khắc nhưng lại rất quan tâm, một người mẹ giữ trật tự tất cả các con đực. Nó nhỏ nhưng không sợ gì cả. Tôi đã từng thấy nó đấm vào mặt những con đực cố tấn công nó. Ngạc nhiên là bọn chúng lại đầu hàng.”
Vậy chúng ta độc đáo ở điểm nào?
Cả Streeter và Heydon tin rằng con người sở hữu khả năng điều chỉnh hành vi hoặc thậm chí thay đổi tính cách, ít nhất là trong giới hạn. những công trình nghiên cứu cho thấy loài chim, mực và người có thể có khuynh hướng nhút nhát hay mạnh dạn bẩm sinh, chứng tỏ mối liên kết gien mạnh mẽ với tính tình. Tuy nhiên, Heydon chỉ ra rằng con người thường quyết định những yếu tố bẩm sinh này ảnh hưởng lên cuộc sống của họ ở mức độ nào.
“Con người có thể thức dậy trong tâm trạng chán chường và tự hỏi làm cách nào họ có thể vượt qua một ngày làm việc, nhưng họ có thể cố gắng giữ im lặng và ngồi lì trong văn phòng. Chúng ta có thể điều chỉnh hành vi của mình có ý thức ở mức độ rất cụ thể và hoàn toàn có ý thức, đó là những gì khiến chúng ta trở nên độc đáo xét về mặt tính cách.”
(Ảnh: Discovery News) |