Có niên đại ít nhất là 3.600 năm, đĩa trời Nebra (Nebra Sky Disk) được xem là bản đồ sao thiên văn lâu đời nhất về các hiện tượng của vũ trụ.
Theo đó, chiếc đĩa này là hình ảnh mô tả bầu trời đêm lâu đời nhất do con người tạo ra, đĩa Nebra được dùng để đo góc của Mặt Trời tại các điểm cực. Một số giả thuyết cho rằng dường như người Châu Âu cổ đại đã cố tình chôn cất nó từ hàng nghìn năm về trước. Vào thời điểm đó, họ đã sử dụng chiếc bản đồ này được khoảng 200 năm và thậm chí đã thực hiện một số thay đổi để ẩn đi một số ngôi sao và thêm vào các biểu tượng để phù hợp hơn với các tháng nhuận.
Các nhà khảo cổ học từ Đại học Goethe Frankfurt và Đại học Ludwig-Maximilian ở Munich hiện đã phân tích lại tất cả các dữ liệu liên quan đến tái tạo địa điểm khám phá và hoàn cảnh xung quanh của khu vực phát hiện ra chiếc đĩa đồng cổ xưa.
Phát hiện của các nhà nghiên cứu cho thấy chiếc đĩa phải có niên đại từ thời kỳ đồ sắt, đồng nghĩa với việc nó “trẻ” hơn khoảng 1.000 năm so với giả định trước đây. Điều này làm cho mọi cách giải thích trước đây liên quan đến đĩa đồng Nebra Sky trở nên lỗi thời.
Đĩa Nebra Sky.
Đĩa Nebra Sky là một trong những phát hiện khảo cổ quan trọng nhất của Đức đã được đưa vào Di sản tư liệu thế giới của UNESCO năm 2013. Nó được phát hiện trong một cuộc khai quật bất hợp pháp vào năm 1999 cùng với những thanh kiếm, rìu và vòng tay thời kỳ đồ đồng.
Bên cạnh đó, việc khai quật thô sơ và thiếu kiến thức của nhóm săn cổ vật đã làm hỏng vành ngoài của chiếc đĩa và khiến một mảnh của vòng cung bằng vàng cùng một trong những ngôi sao bị mất. Tuy hư hỏng nhưng chiếc đĩa Nebra vẫn bị bán cho một tên buôn cổ vật bất hợp pháp ở Thuỵ Sĩ. Phải đến năm 2002, các chuyên gia mới có thể tìm thấy nó.
Nó được phát hiện trong một cuộc khai quật bất hợp pháp vào năm 1999.
Bối cảnh khám phá này rất quan trọng đối với việc xác định niên đại khoa học vì bản thân chiếc đĩa không thể có niên đại khoa học cũng như khảo cổ học khi so sánh với các vật thể khác. Do đó, nhiều năm điều tra của một số nhóm nghiên cứu đã cố gắng xác minh nguồn gốc của địa điểm khám phá cũng như nguồn gốc chung của các đối tượng độc lập với thông tin mơ hồ do bọn cướp đưa ra.
Ban đầu nhiều người cho rằng đĩa thiên văn Nebra là một đồ khảo cổ giả mạo. Chẳng hạn như Richard Harrison, giáo sư về lịch sử Châu Âu tại đại học Bristol từng trả lời trong một buổi phỏng vấn “Khi lần đầu nghe đến đĩa Nebra, tôi nghĩ đó chỉ là một trò đùa, lúc đó tôi thực sự nghĩ đó là một món đồ giả mạo. Bởi đó là một tác phẩm phi thường đến nỗi không ai trong chúng ta ngạc nhiên nếu nó là do một người thợ rèn tài giỏi nào đó đã tạo ra và bán ra với giá cực cao”. Sự hoài nghi của Harrison vào thời điểm đó là hoàn toàn hợp lý bởi ông chưa từng nhìn thấy chiếc đĩa đó. Tuy nhiên, sau khi chiếc đĩa trải qua quá trình phân tích khoa học chi tiết, nó đã được chứng minh là đồ thật và là hiện vật quý giá của nhân loại. Năm 2013, UNESCO đã công nhận đĩa trời Nebra là di sản tư liệu và nhận xét đây là tác phẩm “mô tả cụ thể và lâu đời nhất về các hiện tượng vũ trụ trên toàn thế giới".
Chiếc đĩa phải trải qua quá trình phân tích khoa học chi tiết, nó đã được chứng minh là đồ thật.
Đĩa trời Nebra được làm bằng đồng với đường kính khoảng 30cm, nặng 2,2 kg và có phủ lớp gỉ màu xanh lam, xanh lá cây. Trên đĩa còn được khảm các biểu tượng bằng vàng mô tả hình ảnh Mặt Trăng lưỡi liềm, Mặt Trời hoặc một Mặt Trăng tròn và 32 ngôi sao (các vì sao còn tạo thành cụm 7 được cho là đại diện của sao Pleiades). Hai vòng cung bằng vàng được thêm vào sau ở 2 bên chiếc đĩa với độ mở góc 82 độ thể hiện chính xác vị trí của Mặt Trời vào mùa hè và mùa đông tại vĩ tuyến Mittelberg (51°N). Trong khi một vòng cung nhỏ hơn nằm ở phía dưới lại đại diện cho một chiếc thuyền mặt trời với nhiều mái chèo. Có khoảng 40 lỗ nhỏ với đường kính khoảng 3mm được đục xung quanh viền đĩa, giúp người dùng có thể dễ dàng gắn nó vào một mảnh vải và mang ra ngoài.
Mỗi biểu tượng trên đĩa đều là một phần trong tín ngưỡng của người Châu Âu xưa. Trong đó, Mặt Trời được người dân tôn thờ như điềm báo cho sự sống khắp Châu Âu; Mặt Trăng thì được dùng như một biểu tượng đánh dấu thời gian trôi qua. Còn thuyền Mặt Trời thì chỉ quan niệm thần thoại của người Châu Âu rằng ban đêm, Mặt Trời sẽ được đưa đi bằng một con thuyền.
Chiếc đĩa cũng cho thấy những người tạo ra nó đã có mối liên hệ với các nền văn hóa khác trên khắp châu Âu và hơn thế nữa. Đồng dùng làm đĩa được lấy từ quặng khai thác ở Trung Âu, trong khi vàng đến từ Cornwall ở Anh hoặc Transylvania ở Romania. Kiểu dáng của kiếm và rìu được tìm thấy trên chiếc đĩa là điển hình của nền văn hóa Unetice, kéo dài từ miền trung nước Đức đến Ba Lan và Séc. Các vòng tay xoắn ốc tương tự như những vòng được tìm thấy ở Scandinavia và Ireland. Hình ảnh của cụm sao Pleiades cũng được tìm thấy trong các nền văn hóa cổ đại từ Lưỡng Hà đến Hy Lạp.
Mỗi biểu tượng trên đĩa đều là một phần trong tín ngưỡng của người Châu Âu xưa.
Hầu hết các nhà nghiên cứu đều cho rằng người Châu Âu xưa đã dùng nó như một chiếc đồng hồ thiên văn để giúp họ đánh giá thời điểm thích hợp (đông hay hè) để bắt đầu trồng trọt hay thu hoạch mùa màng. Theo đó, cụm sao Pleiades là dấu hiệu chỉ dẫn cho nông dân vùng Lưỡng Hà và Hy Lạp cổ đại, nó xuất hiện vào tháng 3 và biến mất vào tháng 10. Do đó, nông dân khu vực thường dựa vào đó để tiến hành trồng trọt, chăn nuôi.
Các học giả cổ đại đã lập ra bản đồ các vì sao trong hàng nghìn năm biển hiện qua các tổ hợp công trình thiên văn như vòng tròn Goseck và Stonehenge. Điều này đã cho thấy, con người từ xưa đã biết đến các vì sao và các sự kiện thiên văn cơ bản như nhật thực, nguyệt thực. Nhưng theo những phát hiện trước kia, hình ảnh về một chòm sao thực tế chỉ được ghi nhận sớm nhất vào năm 1400 TCN ở Ai Cập cho đến khi đĩa trời Nebra được phát hiện.
Con người từ xưa đã biết đến các vì sao và các sự kiện thiên văn cơ bản như nhật thực, nguyệt thực.
Bất chấp sự nổi tiếng và tầm quan trọng của nó, vẫn còn nhiều câu hỏi chưa được giải đáp về đĩa bầu trời Nebra. Ví dụ:
- Ai đã tạo ra nó và mục đích của nó gì?
- Nó được sử dụng như thế nào và bởi ai?
- Độ chính xác của nó như một thiết bị thiên văn như thế nào?
- Làm sao nó lại đến được ngọn đồi Mittelberg?
- Tại sao nó được chôn cất và khi nào?
- Làm thế nào nó tồn tại được hơn 3.000 năm mà không bị ăn mòn hay phá hủy?
Tuy nhiên, hầu hết các chuyên gia đều đồng ý rằng nó là thật và có niên đại khoảng năm 1.600 trước Công nguyên (tức là 3.600 năm tuổi) dựa trên các phân tích khoa học về chất liệu, kiểu dáng, bối cảnh và đặc điểm thiên văn của nó.
Nếu đĩa trời Nebra được tìm thấy ở Ai Cập hay Hy Lạp, nơi mà nền văn minh đã đạt được đến một mức độ trong thời kỳ đồ đồng, nó có thể sẽ không gây tò mò như thế. Nhưng chiếc đĩa lại được tìm thấy ở Bắc Âu, nơi được xem là man rợ vào thời kỳ đó, nơi không có các thành phố vĩ địa, không có các hình thức chữ viết sơ khai, không có dấu hiệu của triết học. Mọi thứ mà các nhà khảo cổ học đã từng tìm thấy ở khu vực này chỉ là kiếm, giáo rìu, một xã hội khá nguyên thuỷ. Thế nhưng việc phát hiện đĩa trời Nebra đã làm mọi người phải suy nghĩ hoàn toàn khác.
Theo Harald Meller giám đốc bảo tàng nhà nước ở Halle, nơi đang lưu trữ chiếc đĩa cho biết: “Các quy tắc thiên văn sẽ không thể được mô tả nếu không trải qua quá trình quan sát chuyên sâu trong suốt nhiều thập kỷ. Cho đến khi đĩa trời Nebra được phát hiện, cũng chẳng ai nghĩ rằng người xưa lại có kiến thức và khả năng thiên văn chính xác đến dường này”.