Không chỉ có một Hội An - Di sản văn hóa thế giới hiện tại với trên 1.300 di tích kiến trúc, còn có một Hội An của thế kỷ XVII trong lòng đất vừa mới phát hiện.
Từ một bức công điện khẩn...
Dự án tôn tạo cơ sở hạ tầng khu phố cổ Hội An vừa được phê duyệt với tổng kinh phí đầu tư 29,5 tỷ đồng. Ngoài các hạng mục vỉa hè, cây xanh, điện chiếu sáng, dự án còn có rất nhiều công trình ngầm, bởi vậy mọi con đường đã được đào sâu trên dưới 2 m.
Cùng thời gian thi công dự án (tháng 8-2006), đoàn khảo cổ học của trường Đại học Quốc gia Hà Nội và trường Đại học nữ Chiêu Hòa (Nhật Bản) gồm 14 thành viên, trong đó có 3 chuyên gia khảo cổ Nhật Bản phối hợp khai quật tại 3 địa điểm ở Hội An là nhà số 16 đường Nguyễn Thị Minh Khai, 76/18 Trần Phú và khu vực trường Trần Quý Cáp.
Theo PGS.TS Kikuchi Seiichi, tại các tuyến đường đang tiến hành xây dựng hệ thống điện, cấp thoát nước ngầm trong phố cổ đã thấy xuất lộ nhiều dấu tích cư trú, kiến trúc và di vật quan trọng. Chính vì thế, đoàn đã đề nghị lên các cơ quan chức năng có biện pháp thích ứng. Cục Di sản (Bộ VH-TT) có công điện khẩn đề nghị tạm ngừng việc thi công.
Dấu vết cừ gỗ (Ảnh: TTO)
Cuối tháng 10-2006, tỉnh Quảng Nam quyết định tạm dừng thi công dự án. Nguyên nhân là do quá trình thi công đã phát hiện nhiều di chỉ khảo cổ học nằm sâu dưới lòng đô thị cổ, đồng thời nhiều hạng mục công trình cần phải đào sâu xuống 2m sẽ ảnh hưởng đến các di tích kiến trúc bên trên...
... đến một Hội An trong lòng đất
Anh Võ Hồng Việt, cán bộ phụ trách khảo cổ của Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di tích Hội An - người được cử đi theo sát dự án tôn tạo, cho biết: “Trên trục đường Lê Lợi, nhiều dấu vết kiến trúc gỗ xuất lộ”.
Nằm ở độ sâu 2 m so với vỉa hè, theo hướng Đông - Tây đã phát hiện 4 cọc gỗ chèn giữ vách ván. Các cọc cách nhau từ 0,6-0,7 m, đỉnh cọc cao hơn vách ván 0,1 m. Trên thân cọc có đục lỗ mộng đề luồn thanh gỗ gài nối các cọc lại với nhau.
Riêng vách gỗ gồm nhiều tấm ván chồng lên, cạnh trên của ván có đục lõm hình chữ U, cạnh dưới đục các lỗ hình chữ nhật. Căn cứ vào vị trí, kết cấu của kiến trúc này, có thể đoán định đây là một loại hình cừ giữ bờ đất bằng gỗ cổ xưa.
Kết quả giám định số mảnh gốm, sành, sứ, đá trên vách đào cho biết hiện vật có niên đại thế kỷ XVII, một số mảnh sứ có niên đại thế kỷ XVII - XVIII. Đặc biệt có mảnh gốm Hizen - Nhật nằm kẹp giữa cọc gỗ và vách ván.
Kết quả khảo sát mương đào phía Đông và ở giữa lòng đường Lê Lợi cũng cho thấy dấu vết kiến trúc gỗ đã phát hiện tiếp tục chạy về phía Đông và cách chân phía Nam cồn cát khoảng 20 m, song song với bờ sông Hoài hiện nay.
Một số tư liệu cho biết, lịch sử hình thành khu phố cổ Hội An gắn liền với quá trình bồi tụ về phía Nam của sông Thu Bồn chảy qua Hội An. Vào thế kỷ XVII, XVIII, bờ Bắc sông Hội An nằm ở khu vực giữa đường Trần Phú và Nguyễn Thái Học hiện nay, cách đình Ông Voi 100 m về phía Nam. Vị trí cừ gỗ được phát hiện cũng nằm cách đình Ông Voi với kích thước tương tự, chính vì thế, đây có thể là bờ Bắc của dòng sông chảy qua Hội An cuối thế kỷ XVII.
Dấu vết cừ gỗ giữ bờ đất cổ xưa (Ảnh: TTO)
Cũng tại vị trí trước lề đường số nhà 84 Lê Lợi, báo cáo của PGS.TS Kikuchi Seiichi đã phát hiện đến 2.401 mảnh sành, 2.624 mảnh sứ, 11 đồng tiền chủ yếu có nguồn gốc Trung Hoa, một số gốm Việt và gốm Hizen - Nhật.
Đặc biệt, có nhiều hiện vật như cột gỗ đóng cừ để làm bờ kè giữ đất; 1 cột gỗ bị cháy; hố thoát nước xây gạch, vừa vôi, đáy cát, đất sét rộng 30 cm, thành cao 22 cm.
Vách hố đào đã phân rõ các tầng văn hóa, dấu vết cư trú nằm ở độ sâu 2 m, niên đại vào khoảng thế kỷ XVII. Điều mà tất cả các nhà khoa học đều khẳng định là tầng văn hóa trong lòng đất của Hội An còn rất dày, nhiều hiện vật, di chỉ khảo cổ cần phải tiếp tục nghiên cứu, khám phá để tìm hiểu thêm về Hội An trong quá khứ với nhiều giá trị giao lưu, tiếp biến văn hóa Đông - Tây.
Với những phát hiện vừa qua, Hội An dự kiến sẽ xây dựng một bảo tàng chuyên đề để nhận thức đầy đủ hơn về lịch sử hình thành, phát triển của Đô thị cổ Hội An vào thế kỷ XVII, đồng thời phục vụ công tác nghiên cứu, bảo tồn và tham quan du lịch.
QUỐC HẢI