Thời gian gần đây, nhiều sản phẩm trên thị trường quảng cáo được làm từ sâm Đại quang với nhiều hoạt chất quý. Thực chất đó chỉ là một loại cây thuộc họ rau răm.
Sự thật về loại sâm đắt giá
Hiện tồn tại rất nhiều sản phẩm quảng cáo làm từ sâm Đại quang, nhưng không ghi kèm tên khoa học. Trong dân gian có truyền tai nhau về các công dụng “thần diệu” của cây này, như chữa được nhiều bệnh, thậm chí cả bệnh ung thư (!).
Có thông tin cho rằng cây này do Đại thiền sư Tuệ Tĩnh (thế kỷ XIV) phát hiện ở chân núi Dành (Bắc Giang). Đại sư đã dùng làm thuốc bồi bổ cơ thể và làm sáng mắt, nên mới đặt tên là sâm Đại quang.
Một số kênh truyền thông còn có bài viết cho rằng, giống sâm Đại quang phát triển khá tốt, thích nghi với vùng khí hậu của địa phương. Giống sâm này chỉ trồng sau 1 năm là cho thu hoạch với năng suất bình quân 2 lạng/cây. Chất lượng sâm Đại quang không thua kém gì so với giống sâm Ngọc Linh trên thị trường hiện nay.
Bộ rễ cây được tung hô là “sâm Đại quang”.
Để chứng minh điều này, bài báo đưa các bảng phân tích chất lượng củ sâm thu hái được, cho thấy chỉ số chống lão hóa của sâm Đại quang được 17% so với 52% đối với sâm Ngọc Linh.
Các chỉ số dược học còn lại đều bằng hoặc hơn sâm Ngọc Linh. Hiện nay, “sâm Đại quang” được bán trên thị trường với nhiều mức giá khác nhau, từ 7 - 20 triệu đồng/kg, có người bán với giá 40 - 100 triệu đồng/kg.
Vậy thực hư về “Sâm Đại quang” như thế nào? Nó là cây gì, giá trị làm thuốc có “thần diệu” như lời đồn thổi không? Nó có thể so sánh với các loại nhân sâm, hay Sâm Ngọc Linh không?
“Sâm Đại quang” thực ra là cây thuộc chi chút chít (Rumex), họ rau răm (Polygonaceae). Chi Rumex ở Việt Nam có 7 loài. Theo mô tả và hình vẽ trong sách “Cây cỏ Việt Nam” thì cây này có tên là dương đề nhăn, Yellow dock (tiếng Anh), tên khoa học là Rumex crispus L.
Trong các sách thực vật khác thì loài Rumex crispus có tên là chút chít nhăn, hay chút chít răng, dương đề nhăn, chân dê. Loài Rumex crispus có nhiều phân loài. Cây chút chít lá nhăn ở Việt Nam chưa được nghiên cứu về phân loại cấp dưới loài.
Chút chít lá nhăn là cây thảo mọc thẳng đứng, sống nhiều năm, thường cao 40 - 80cm. Thân cứng, nhẵn, ít nhiều có màu đỏ. Lá đơn, mọc cách, màu xanh lục, nhẵn, hình mũi mác hẹp, dài 18 - 25cm, rộng 2 - 7cm, hơi nhọn ở hai đầu, mép lá nhăn và lượn sóng (nên mới có tên là “chút chít lá nhăn”).
Hoa lưỡng tính và bao hoa có 6 mảnh, xếp thành 2 vòng, vòng trong tồn tại trên quả. Quả ba cạnh, dài 2 - 3mm, rộng 1,2 - 1,7mm. Phần gốc quả nhọn, ngắn, đỉnh quả hơi dài hơn, mặt cắt ngang hình tam giác. Quả được bao bọc trong ba lá đài hình trái tim. Hạt đa dạng.
Loài chút chít lá nhăn khá phổ biến ở Việt Nam, mọc nơi ẩm ướt ở ven rừng, khe núi, ven suối, ven đường, bãi sông… phân bố ở Hà Nội, Nam Định, Ninh Bình, Lâm Đồng, Cần Thơ. Loài này còn có ở Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản, Lào, Indonesia, châu Âu, Bắc Phi và châu Mỹ.
Không có họ hàng gì với loài sâm
Theo “Phiếu phân tích & kiểm nghiệm” của Viện Dược liệu, Hà Nội (19/3/2016): Mẫu “sâm Đại quang” của một công ty dược phẩm có các nhóm chất flavonoid, coumarin, đường khử và triperpenoid. Không có tanin, saponin, glycosid tim và polysaccarid.
Theo các tài liệu nước ngoài, lá và rễ Rumex crispus chiết bằng các dung môi methanol, ethanol, aceton và nước có các chất flavonoid, phenol, proanthocyanidin, saponin và alcaloid. Hàm lượng các chất trong rễ cao hơn lá.
Cây này có anthraquinon glycosid (emodin) nên có tác dụng nhuận tràng. Hàm lượng anthraquinon glycosid trong các bộ phận của cây như sau: Rễ 1,17%, thân 0,54%, lá 0,66% và quả 0,49%.
Rễ còn chứa nhiều chất sắt, nên thường được dùng để điều trị bệnh thiếu máu. Lá non ăn được như rau, có vị chua, hơi chát, chứa các vitamin A và C, chất vi lượng Fe và K. Lá già đắng. Phụ nữ đang cho con bú nên ăn ít, vì nó có thể gây ra tác dụng nhuận tràng cho trẻ sơ sinh.
Theo “Phiếu kết quả kiểm nghiệm” của Viện Kiểm nghiệm an toàn vệ sinh thực phẩm quốc gia (12/9/2017), mẫu “sâm Đại quang” của một công ty dược phẩm khác có các chất arginin, alanin, serin, threonin, acid glutamic, acid aspartic, các chất vi lượng K, Cu, Fe, Co và đặc biệt có ginsenosid (Rg1 0,2mg/kg và Rb1 0,38mg/kg).
Cần kiểm tra lại sự chính xác của kết quả kiểm nghiệm này, vì chi Rumex (họ Rau răm - Polygonaceae) không thể có chất ginsenosid. Ginsenosid là hoạt chất trong cây Nhân sâm (thuộc chi Panax, họ Araliaceae), hoặc Hồng Sâm Hàn Quốc (Red ginseng).
Trong dân gian, người ta truyền tai nhau về các công dụng thần diệu của cây “sâm Đại quang”. Nhiều người cho rằng, loại cây này chữa được nhiều bệnh như đại tràng, xơ gan, gan nhiễm mỡ, mỡ máu, mắt mờ và tiểu đường, phì đại tuyến tiền liệt, tiền đình, huyết áp thấp, tăng cường sinh lý nam. Nó còn làm đẹp da cho phụ nữ, tăng sức đề kháng, hệ miễn dịch… và chống ung thư?!
“Sâm Đại quang” không có họ hàng gì với các loài sâm trong chi Panax, thuộc họ nhân sâm (Araliaceae). Nó cũng không thể có chất ginsenosid. Hiện nay, trên thị trường dược liệu có sự lạm dụng từ “sâm” khá phổ biến, gây ra sự hiểu nhầm đáng tiếc.
Người tiêu dùng không nên tin vào những lời đồn thổi và cả một số bài báo thiếu căn cứ khoa học, nhất là đối với cây làm thuốc có ảnh hưởng đến sức khoẻ và tính mạng của người sử dụng.