Lật lại vụ lừa đảo khoa học đình đám nhất lịch sử

Đây là câu chuyện trinh thám về một vụ án đã có từ trăm năm trước: việc giả mạo “mắt xích thất lạc” trong quá trình tiến hóa của con người đã không bị phát giác trong nhiều thập kỷ.

Hiện tại, các nhà nghiên cứu dự kiến sẽ nhận diện được những thủ phạm đã qua đời từ lâu của trò lừa đảo “Người Piltdown” nổi tiếng và lật tẩy các động cơ của họ.

Trong bài viết đăng tải trên tạp chí Nature tuần này, chuyên gia Chris Stringer đến từ Bảo tàng Lịch sử quốc gia Anh ở London đã lý giải tại sao ông và các đồng nghiệp vẫn đang điều tra về một bí mật đã có từ cách đây 1 thế kỷ.

“Về khía cạnh cá nhân, tôi bị thôi thúc bởi câu hỏi liệu trò chơi khăm này bắt nguồn từ tham vọng khoa học hay các động cơ hài hước hoặc mang tính trả thù?”, ông Stringer viết. Ông và các cộng sự đã lên kế hoạch kiểm nghiệm các xương giả mạo thu được trong vụ Người Piltdown bằng các phương pháp hiện đại, nhằm khám phá ai nhiều khả năng nhất đã tạo ra chúng và tại sao.

Bản sao hộp sọ “Người Piltdown. (Ảnh: Telegraph)

Lịch sử một vụ lừa đảo tinh vi

Trò chơi khăm Người Piltdown là một trong những vụ lừa đảo khoa học thành công nhất trong lịch sử.

Sau khi Charles Darwin xuất bản cuốn "Về nguồn gốc của các loài" vào năm 1859, các nhà khoa học đã ra sức tìm bằng chứng hóa thạch của tổ tiên con người đã tuyệt chủng. Họ tìm kiếm những cái được gọi là "mắt xích thất lạc" để lấp vào các khoảng trống trên biểu đồ thời gian quá trình tiến hóa của con người.

Tháng 12/1912, nhà cổ sinh vật học người Anh Arthur Smith Woodward và nhà sưu tập đồ cổ nghiệp dư Charles Dawson tuyên bố với thế giới rằng, họ đã phát hiện một hóa thạch người thời kỳ đầu rất đáng kinh ngạc ở Piltdown, Anh. Mẫu vật lạ sở hữu một hộp sọ giống người với một xương hàm giống khỉ. Nó được đặt tên khoa học là Eoanthropus dawsoni, nhưng thường được biết đến với tên Người Piltdown.

Dawson và Woodward cũng thông báo, ngoài Người Piltdown, họ còn tìm thấy vô số thứ thú vị khác như các công cụ bằng đá, hóa thạch động vật có vú và thậm chí cả một bộ xương voi. Năm 1916, Dawson tuyên bố đã phát hiện thêm nhiều cổ vật nữa ở một địa điểm thứ hai gần đó.

Theo chuyên gia Stringer, một số nhà khoa học từng đặt ra nhiều nghi vấn đối phát hiện Người Piltdown. Họ không ngay lập tức la ó đó là trò dối trá, nhưng nghi ngờ các mẫu hóa thạch đơn giản đã bị trộn lẫn theo thời gian, cụ thể là hàm khỉ và hộp sọ giống người thực tế không liên quan đến nhau.

Tuy nhiên, mãi tới những năm 1950, “Người Piltdown” mới bị phát giác chân tướng. Các nghiên cứu hóa học cho thấy, hóa thạch không đầy 50.000 năm tuổi, không phải 1 triệu năm tuổi như Dawson và Woodward từng tuyên bố. Các kiểm nghiệm tiếp theo phát hiện, hộp sọ nhiều khả năng là của một người hiện đại và quai hàm có thể thuộc về một con tinh tinh thời hiện đại.

Ai là thủ phạm?

Câu hỏi đặt ra là, ai đã làm biến màu các xương để chúng khớp với nhau và mài dũa bộ răng trông cho giống con người hơn?

Đó là bí mật mà ông Stringer và các cộng sự hy vọng sẽ giải đáp được bằng phương pháp xác định niên đại nhờ carbon phóng xạ, kiểm tra ADN và các nghiên cứu phân tử khác. Nếu các nhà nghiên cứu có thể xác định nguồn gốc của các xương được sử dụng để tạo hóa thạch giả, họ có thể nhận diện nhà khảo cổ học nào thuộc dự án là kẻ dàn dựng mọi việc.

Chẳng hạn như, nếu các hóa thạch giả mạo đến từ khu Piltdown và khu thứ 2 mà Dawson phát hiện trùng khớp nhau, nhà sưu tập đồ cổ nghiệp dư có thể là thủ phạm vì ông là người duy nhất phát hiện ra địa điểm thứ hai, chuyên gia Stringer viết. Động cơ của ông Dawson nhiều khả năng bắt nguồn từ tham vọng khoa học và mong muốn tạo dựng tiếng tăm.

Mặc dù tổng cộng có 12 nghi phạm bị buộc tội trong vụ lừa đảo, có 3 người đặc biệt khả nghi, ngoài Dawson. Một trong số đó là Woodward, vì trợ lý của Woodward là Martin Hinton, sau khi chết, được phát hiện sở hữu một bộ sưu tập các mảnh xương đã bị thay đổi và làm biến màu. Một thầy tu có tên Teilhard de Chardin, người đã phát hiện ra một cái răng ở Piltdown, có thể cũng dính líu đến vụ việc.

Ngay cả người nổi tiếng cũng không thoát khỏi việc bị nghi ngờ. Hãng BBC đưa tin, nhà văn Anh, Sir Arthur Conan Doyle, cây bút nổi tiếng với loạt truyện trinh thám Sherlock Holmes, cũng bị cáo buộc gây rối trong vụ lừa đảo. Ông Doyle sống gần Piltdown và là một thành viên của hiệp hội khảo cổ. Ông đã viết về các con khỉ cổ đại trong cuốn tiểu thuyết “The Lost World" của mình và có thể đã bị kích động lừa dối cộng đồng khoa học vì sự nhạo báng của họ đối với một trong những niềm say mê lớn nhất của ông. Điểm đáng chú ý nữa là, ông Doyle cũng tin vào sự tồn tại của các chuyện hư cấu.

Bí mật 100 năm tuổi không phải là điều gì đó mới mẻ, nhưng chuyên gia Stringer coi vụ việc là một dấu mốc quan trọng trong lịch sử khoa học. Trò chơi khăm Piltdown dường như khiến các nhà khoa học ít sẵn sàng chấp nhận các hóa thạch người sơ khai hơn như Astralopithecus africanus (hay còn gọi là “Lucy”), ông Stringer viết.

Tuy nhiên, chuyên gia này khẳng định, vụ lừa dối cũng cho thấy, ngay cả khi mất rất nhiều thời gian, khoa học rốt cuộc cũng sẽ khám phá ra sự thật.