"Tiêm vắc xin cho muỗi": Ứng dụng lạ trong phòng chống sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết truyền bệnh qua muỗi, thế nhưng điều kỳ lạ là các nhà khoa học Việt Nam đang cố gắng nhân đàn loại muỗi này và thả chúng ra môi trường sống.

Phòng chống sốt xuất huyết bằng cách tiêm phòng cho muỗi

Mối nguy từ sốt xuất huyết

Sốt xuất huyết Dengue (SXH) hiện nay đang là vấn đề y tế công cộng rất lớn trên toàn cầu và được Tổ chức y tế thế giới (WHO) đánh giá là một trong những bệnh do véc tơ truyền quan trọng nhất. Bệnh SXH được phát hiện vào những năm 50 của thế kỷ trước, đã liên tục lan rộng ra các quốc gia trên thế giới, hiện đang lưu hành ở trên 100 quốc gia thuộc chủ yếu tại các khu vực có khí hậu nhiệt đới và á nhiệt đới như vùng Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương.

Gần đây, các vụ dịch SXH đã liên tiếp xảy ra ở 5 trong số 6 khu vực là thành viên của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), chỉ trừ khu vực Châu Âu. Giai đoạn ghi nhận báo cáo đầu tiên từ năm 1955-1959, trung bình trong giai đoạn này mỗi năm chỉ có khoảng 908 ca, tuy nhiên giai đoạn từ 1960-1969 có số ca mắc trung bình cao gấp hơn 15 lần so với giai đoạn trước đó. Số ca mắc này tiếp tục tăng cao trong các giai đoạn tiếp theo, đến năm 2010 số ca mắc SXH trên thế giới đã lên tới 2.204.516 ca.

Tại khu vực Đông Nam Á, có tới 7 trong số 10 nước của khu vực bị SXH nặng nề, là nguyên nhân hàng đầu của các trường hợp nhập viện và tử vong ở trẻ em; tỷ lệ mắc SXH trong khu vực tăng lên đáng kể trong vòng 17 năm qua và từ năm 1980 trở lại đây số mắc SXH đã tăng lên gần gấp 5 lần so với 30 năm về trước.

Năm 2015, theo thông báo của WHO, SXH gia tăng ở nhiều quốc gia trên thế giới, đặc biệt tại khu vực châu Á Thái Bình Dương: Malaysia đã ghi nhận 85.448 trường hợp mắc, tăng 21,5% so với cùng kỳ năm 2014 và tăng 300% so với cùng kỳ năm 2013; Philippines tăng 10,2%; Căm pu chia tăng 170%; Thái Lan tăng 100% so với cùng kỳ năm 2014; Ấn Độ ghi nhận số mắc cao nhất trong vòng 5 năm qua.

Tại Việt Nam, bệnh sốt xuất huyết xuất hiện từ năm 1959 đến nay, bệnh lưu hành tại hầu hết các tỉnh, thành phố, có nguy cơ tăng cao vào các tháng mùa mưa, bệnh ghi nhận chủ yếu ở các tỉnh, thành phố khu vực miền Nam và có tính chất chu kỳ, bùng phát 4-5 năm/ lần. Trước kia khoảng vài trăm ngàn trường hợp mắc/năm, đặc biệt năm 1987 đã ghi nhận trên 300.000 trường hợp mắc với trên 1.000 trường hợp tử vong.

Những năm gần đây số mắc đã giảm xuống khoảng 50-100.000 trường hợp. Năm 2015 số mắc thấp hơn so với cùng kỳ giai đoạn 2010-2014 nhưng cao hơn năm 2014 (năm 2014 là năm có số mắc thấp nhất trong 11 năm qua).

Nhóm nghiên cứu đang tiến hành cho muỗi ăn máu.

Nuôi muỗi để diệt muỗi

Bệnh sốt xuất huyết Dengue được lây truyền qua muỗi Aedes và hiện nay phòng chống bệnh dịch này còn gặp nhiều khó khăn vì chưa có vắc xin phòng bệnh cũng như chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Biện pháp phòng chống chủ yếu và có hiệu quả là dựa vào kiểm soát véc tơ truyền bệnh.

Để góp phần đạt hiệu quả hơn trong phòng chống muỗi truyền bệnh, Bộ Y tế luôn coi trọng công tác nghiên cứu khoa học. Một trong những nghiên cứu đang được thử nghiệm tại đảo Trí Nguyên, Việt Nam là dùng vi khuẩn Wolbachia để gây nhiễm vào muỗi, làm cho muỗi chết sớm và hạn chế virus Dengue nhiễm và phát triển được trên muỗi nhiễm đó.

Wolbachia là vi khuẩn nội bào, sống trong tế bào côn trùng và truyền từ thế hệ này sang thế hệ tiếp theo thông qua trứng của côn trùng. Wolbachia được tìm thấy tự nhiên trong khoảng hơn 60% các loài côn trùng sống xung quanh con người, bao gồm cả những loài muỗi thường hay đốt người, tuy nhiên nó lại không tồn tại trong muỗi Aedes aegypti, véc-tơ chính truyền bệnh SXH.

Tại Việt Nam, nhóm nghiên cứu dự án bắt đầu nghiên cứu về Wolbachia từ năm 2006 với sự hỗ trợ của các chuyên gia quốc tế. Dự án đã cấy và nhân nuôi thành công muỗi Aedes aegypti địa phương mang Wolbachia tại phòng thí nghiệm của Viện VSDTTƯ.

Trên cơ sở khoa học và thực tiễn thu được qua các giai đoạn nghiên cứu từ năm 2006 - 2013, hoạt động thả muỗi Aedes aegypti mang Wolbachia đã được Bộ Y tế phê duyệt vào tháng 4/2014 trên thực địa hẹp Đảo Trí Nguyên, NhaTrang, với dân số trên 3.000 dân.

Vào tháng 5/2014, muỗi Aedes aegypti nhiễm Wolbachia đã được tiến hành thả tại từng hộ gia đình trên đảo. Sau 27 tuần thả muỗi Aedes aegypti, tỷ lệ muỗi Aedes aegypti nhiễm Wolbachia tại đây là 87%. Kết quả giám sát quần thể muỗi Aedes aegypti tự nhiên vào tháng 5/2015 cho thấy nhiễm trên 95%.

Như vậy, các kết quả nghiên cứu tại đảo Trí Nguyên đã chứng minh khả năng có thể xâm nhập vào quần thể muỗi Aedes aegypti tự nhiên của vi khuẩn Wolbachia. Như vậy bước đầu nghiên cứu đã cho thấy muỗi mang Wolbachia sau khi thả đã thiết lập và thay thế gần như toàn bộ quần thể muỗi Aedes aegypti tự nhiên.

Ngoài ra theo kết quả giám sát ca bệnh mắc SXH từ giữa năm 2014 đến nay, tại đảo Trí Nguyên không ghi nhận ổ dịch SXH tập trung hay ca mắc SXH địa phương nào. Chính vì lý do này mà các nhà khoa học nói rằng việc sử dụng Wolbachia cho muỗi không khác gì việc “tiêm vắc xin cho muỗi”. Từ việc hạn chế vi rút Dengue nhiễm và phát triển trên muỗi, đến việc thời gian sống của muỗi rút ngắn lại mà tác động hiệu quả tới việc phòng chống bệnh SXH. Nghiên cứu này thành công sẽ góp phần tích cực cho công tác phòng chống sốt xuất huyết.

• Dịch sốt xuất huyết đang hoành hành như thế nào?
• Đột phá trong việc tìm vắcxin phòng sốt xuất huyết
• Chống lại bệnh sốt xuất huyết đang "rình rập"