Áctisô là loại cây có nhiều ở Đà Lạt, Sa Pa, Tam Đảo, vụ thu hái vào cuối năm, ngoài tác dụng lợi tiểu, chữa các bệnh suy gan thận, còn được dùng để chữa đái tháo đường.
Áctisô là cây thảo lớn, cao 1 - 1,2m, có thể đến 2m. Thân ngắn, thẳng và cứng, có khía dọc, phủ lông trắng như bông. Lá to, dài, mọc so le; phiến lá xẻ thùy sâu và có răng không đều, mặt trên xanh lục mặt dưới có lông trắng, cuống lá to và ngắn. Cụm hoa hình đầu, to, mọc ở ngọn, màu đỏ tím hoặc tím lơ nhạt, lá bắc ngoài của cụm hoa rộng, dày và nhọn, đế cụm hoa nạc phủ đầy lông tơ, mang toàn hoa hình ống. Quả nhẵn bóng, màu nâu sẫm có mào lông trắng. Ở nước ta cây được trồng nhiều ở Đà Lạt (Lâm Đồng), Sa Pa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc). Ở Đà Lạt nhân dân thường thu hái cây thuốc một tháng trước Tết Nguyên đán.
Công dụng
Cụm hoa được dùng trong chế độ ăn của bệnh nhân đái tháo đường vì nó chỉ chứa lượng nhỏ tinh bột, phần carbon hydrat gồm phan lớn là inulin. Lá áctisô vị đắng, có tác dụng lợi tiểu và được dùng trong điều trị bệnh phù và thấp khớp.
Ngoài việc dùng đế cụm hoa và lá để ăn, áctisô dùng làm thuốc thông tiểu tiện, thông mật, chữa các bệnh suy gan thận, viêm thận cấp và mạn, sưng khớp xương. Thuốc có tác dựng nhuận tràng và lọc máu nhẹ đối với trẻ em. Bộ phận dùng là lá tươi hoặc khô, đem sắc hoặc nấu cao lỏng, với liều 2 - 10g lá khô một ngày, có khi chế thành cao mềm hay cao khô đề bào chế thuốc viên, thuốc tiêm dưới da hay tĩnh mạch. Có thể chế thành dạng cao lỏng đặc biệt dùng dưới hình thức giọt.
Sau đây xin giới thiệu một số bài thuốc thường dùng chữa tiểu đường.
Bài 1: Thân cây áctisô 40g, rễ 40g, hoa 20g, tất cả phơi khô, tán nhỏ, mỗi lần dùng 2g pha như pha nước chè.
Bài 2: Hoa áctisô 50g cũng phơi khô tán nhỏ, mỗi lan dùng 2g, pha như pha nước chè.
Bài 3: Hoa áctisô 100g, lá áctisô 100g, luộc ăn như ăn các loại rau thông thường.
Bài 4: Giò heo hầm áctisô: Giò heo (giò lợn, giò trước tốt hơn giò sau), 2 hoa áctisô, gia vị muối tiêu đường, bột ngọt, vừa đủ, rau ngò...
Cách làm: Giò heo cạo sạch, đập phần móng, bóc bỏ phần cứng của móng. Chặt khoanh tròn. Ướp gia vị: muối, tiêu, đường, bột ngọt, củ hành tím băm nhỏ. Để 30 phút cho giò heo thấm gia vị.
Hoa áctisô: 1 hoa tách rời tùng cánh, rủa sạch, để ráo nước, hoa còn lại không tách cánh, chỉ cắt bót phần đầu cánh cứng. Rửa thật kỹ dưới vòi nước cho sạch hết các chất bẩn.
Hành lá rửa sạch, để ráo, xắt ngắn.
Đặt nồi nước lên bếp, cho 1 củ hành tím vàn nước cho thơm. Nước sôi cho giò heo vào nồi nấu tiếp. Chú ý không đậy nắp nồi để giữ cho nước canh trong. Thỉnh thoảng vớt hết bọt trong nồi ra.
Để lửa nhỏ, nước canh sôi lăn tăn vào khoảng 45 phút. Cho hoa áctisô vào nồi hầm tiếp khoảng 20 phút nữa. Nêm gia vị, nước mắm vào bột ngọt cho vừa ăn.
Nhắc xuống, múc giò heo hầm ra tô lớn. Đặt hoa áctisô ở giữa, xung quanh rắc- tiêu, hành ngò.
Món giò heo hầm áctisô kích thích vị giác giúp quá trình tiêu hóa dễ dàng dùng cho người bị tiểu đường. Ngoài ra nó còn có tác dụng tăng tiết sữa ở các bà mẹ sau khi sinh.
Bài 5: Hoa áctisô 50g, ý dĩ 50g, lá lách lợn 150g, gia vị vừa đủ. Hoa áctisô, ý dĩ, giã nhỏ, lá lách lợn rửa sạch, thái miếng, cho tất cả vào bát to, cho gia vị vào trộn đều, đem hấp cách thủy khi chín cho bệnh nhân ăn, ngày ăn 1 lần, một liệu trình là 10 ngày, thời gian nghỉ giữa các liệu trình là 5 ngày. Cần dùng 3-4 liệu trình.
Bài 6. Giúp giảm cholesterol trong máu, giúp tiêu hóa tốt.
Hoa áctisô 50g, khoai tây 100g, cà rốt 50g, xương sườn lợn 150g, gia vị vừa đủ.
Cách làm: Hoa áctisô, khoai tây, cà rốt làm sạch, cắt thành miếng, xương sườn lợn rủa sạch, chặt miếng, ướp gia vị cho ninh nhừ, tiếp theo cho khoai tây, cà rốt, hoa áctisô vào đảo đều, đun tiếp khi thức ăn đã nhừ đem dùng, có thể ăn với cơm, bánh mì, bún v.v...
Ngày ăn 1 lần cần ăn liền 5-10 ngày.
Bài 7. Tăng cường chức năng gan, giúp cơ thể giải độc.
Hoa áctisô 50g, gan lợn 100g, gia vị vừa đủ.
Cách làm: Hoa áctisô rửa sạch, giã nhỏ, lọc lấy 100ml nước (lọc như lọc cua). Gan lợn làm sạch thái miếng ướp gia vị, sau 30 phút khi nước áctisô đã đun sôi thả gan vàn đậy kín vung, bắc nồi ra khỏi bếp, khoảng 20 phút sau là dùng được. Có thể cho gan vào nước áctisô, đem hấp cách thủy. Có thể dùng với cơm, bánh mì, bún, ngày ăn 1 - 2 lần, ăn liền 5 - 10 ngày.