Dân số trong các xã hội công nghiệp hóa có tốc độ lão hóa não nhanh hơn những nhóm thiểu số ở những khu vực hẻo lánh, với cuộc sống nhiều hoạt động thể chất.
Người Tsimane, một nhóm thổ dân sống ở vùng đất thấp của Amazon, ở độ tuổi 40-80 thường xuyên tập trung ở một trạm y tế tại ngôi làng Las Maras (Bolivia). Ở đây, họ trải qua một quy trình xét nghiệm nghiêm ngặt, bao gồm lấy mẫu máu, nước tiểu, phân, kiểm tra hô hấp, đo độ cứng động mạch và quét não.
Hillard Kaplan, giáo sư nhân chủng học tại Đại học Chapman, đã làm việc cùng với người Tsimane trong 20 năm để nghiên cứu cách mọi người trong xã hội này già đi, so với tiến trình lão hóa của người Mỹ và châu Âu. Từ 2014-2019, Kaplan đã dẫn đầu một nhóm gồm các bác sĩ, nhà hóa sinh và nhà nhân chủng học đến hơn 100 ngôi làng để thu thập dữ liệu từ những người sẵn sàng chia sẻ.
Lối sống của người Tsimane ít công nghiệp hóa hơn hầu hết khu vực trên thế giới. Các làng Tsimane không có nước sinh hoạt và hầu hết không có điện. Công việc của họ là đốt nương làm rẫy và săn bắt, gần giống như con người cổ xưa. Một mặt, cộng đồng này thiếu cơ sở hạ tầng chăm sóc sức khỏe hiện đại, nhưng mặt khác họ cũng không bị ảnh hưởng bởi những căn bệnh của cuộc sống đô thị hóa. Đây là giả thuyết của nhóm Kaplan.
Bộ não "chết" nhanh hơn khi ít hoạt động thể chất
Bộ não con người bị tổn hại theo thời gian. Chức năng nhận thức mất dần khi các tế bào não co lại và chết. Một số tế bào chết đi được thay thế, nhưng nhiều tế bào thì không, vì vậy não sẽ dần nhỏ lại, bắt đầu từ khoảng 40 tuổi. Tình trạng này đi kèm các căn bệnh như suy giảm chức năng nhận thức và thoái hóa thần kinh như Alzheimer hay mất trí, ảnh hưởng đến hơn 55 triệu người, theo Tổ chức Y tế Thế giới.
Kết quả quét não cho thấy bộ não của người Tsimane và Moseten lão hóa chậm hơn so với người Mỹ và châu Âu trong cùng độ tuổi. (Ảnh: Shutterstock).
Nhưng hiểu biết của chúng ta về lão hóa não bị sai lệch. Hầu hết nghiên cứu được thực hiện trên nhóm dân số da trắng, sống trong các xã hội công nghiệp hóa hơn so với các nhóm chủng tộc và dân tộc thiểu số. Nhóm Kaplan từng chứng minh các nhóm như người Tsimane không có nguy cơ bệnh tim mạch cao như phần còn lại của thế giới. "Điều tương tự có thể đúng với bộ não không?”, Kaplan nói.
Bây giờ, họ có bằng chứng cho thấy bộ não của người Tsimane và những người Moseten trong cùng khu vực già đi chậm hơn so với bộ não của những ai sống trong thế giới công nghiệp hóa. Tất cả người được nghiên cứu đều trên 40 tuổi, bởi vì đó là lúc bộ não già đi rõ rệt. Người Moseten ít săn bắn hơn, do đó có tần suất hoạt động thấp hơn người Tsimane.
So sánh dữ liệu thu được giữa nhóm 1.165 người bản địa và nhóm cùng độ tuổi từ Mỹ và châu Âu cho thấy não người Tsimane và Mosten lão hóa chậm hơn, đặc biệt là khi về già.
Bộ não của người Tsimane mất khoảng 2,3% thể tích mỗi thập kỷ, người Moseten mất khoảng 2,8%. Trong khi đó, dân số trên 40 tuổi trong các xã hội công nghiệp hóa mất khoảng 3,5% thể tích não mỗi thập kỷ. Từ 70 tuổi trở lên, khoảng cách tốc độ lão hóa giữa 2 nhóm còn lớn hơn nữa.
Ở các quần thể công nghiệp hóa, thể tích não thường giảm khi chỉ số khối cơ thể (BMI) và cholesterol tăng. Nhưng thể tích não của người Tsimane và Moseten lại có xu hướng tăng khi BMI và cholesterol tăng. Người Tsimane đi bộ 17.000 bước mỗi ngày, và những lớn tuổi hơn cung cấp thức ăn và chăm sóc các cháu của họ và không có tuổi "nghỉ hưu", do đó năng lượng dư thừa không gây hại cho sức khỏe não bộ của họ như những người ở Mỹ và châu Âu, theo Kaplan.
Kaplan cho biết dữ liệu này cho thấy chỉ số BMI cao cũng tốt, nếu một người sử dụng nhiều năng lượng. Ngược lại, nếu không tiêu hao nhiều năng lượng, BMI cao có thể gây mất thể tích não nhanh hơn. Nhóm nghiên cứu suy đoán nguyên nhân là sức khỏe tim mạch kém hơn, tuy nhiên vẫn chưa rõ cơ chế chính xác.
“Con người hiện đại đang ở điểm có quá nhiều calo, quá ít hoạt động thể chất, dẫn đến những tác động tiêu cực lên não bộ", Kaplan nói.
Những yếu tố nào giữ cho bộ não khỏe mạnh?
Đây là nghiên cứu đầu tiên so sánh khối lượng não giữa những người ở các xã hội khác nhau như vậy, nhưng những nghiên cứu khác đã chỉ ra mối liên hệ giữa tập thể dục và nguy cơ sa sút trí tuệ. Ước tính nguy cơ sa sút trí tuệ giảm ít nhất 30% đối với người lớn hoạt động thể chất.
Hoạt động thể chất là một trong những yếu tố có liên quan đến sức khỏe não bộ. (Ảnh: The Guardian).
Tập thể dục có thể làm giảm viêm trong não và duy trì các kết nối, hay khớp thần kinh, bền chắc hơn giữa các tế bào thần kinh. Năm ngoái, các nhà nghiên cứu đã khám nghiệm tử thi những người Mỹ tham gia một nghiên cứu về lão hóa và nhận thức, và phát hiện ra rằng những người tập thể dục nhiều hơn có chức năng khớp thần kinh tốt hơn.
Tuy nhiên, có nhược điểm khi so sánh các xã hội khác nhau. Người bản địa ở Bolivia có tỷ lệ tử vong sớm cao hơn người Mỹ hoặc châu Âu. Do đó, những người sống đến già có thể là những người vốn có lợi thế về di truyền hoặc sinh học, không đại diện cho toàn bộ dân số.
Di truyền học có thể đóng vai trò trong dữ liệu của Kaplan, Tamar Gefen, nhà tâm lý học thần kinh tại Đại học Northwestern, cho biết thêm. Gefen tham gia nghiên cứu SuperAging của Northwestern, theo dõi những người trên 80 tuổi có bộ não giống não của những người trẻ hơn hàng chục tuổi.
Nhiều người trong số này không có lối sống lành mạnh, nhưng họ vẫn giữ được chức năng, cho thấy di truyền học có thể rất quan trọng đối với sức khỏe não bộ và hoạt động thể chất không phải là thuốc chữa bách bệnh. Các nghiên cứu về lão hóa cũng cho thấy mối quan hệ hòa đồng, hạnh phúc và rèn luyện trí óc đều đóng vai trò trong việc giữ cho bộ não khỏe mạnh.