Một mùi thơm bất chợt giống như một chiếc cổng thời gian ngay lập tức đưa bạn từ một con phố nhộn nhịp đông đúc trở về với một nơi bình lặng bạn đã từng đến nhiều năm trước.
Thật kỳ lạ khi một số mùi hương thậm chí là những mùi khá bình thường có thể gợi lại những ký ức cụ thể? Mỗi người đều có một mùi khiến họ hồi tưởng lại được những khoảnh khắc, nhắc nhở họ về những trải nghiệm trong quá khứ. Hóa ra, mùi hương rất quan trọng đối với cách chúng ta ghi nhớ mọi thứ.
Nhưng vì sao lại như vậy? Câu trả lời ngắn gọn là do các vùng não bộ xử lý mùi thơm, ký ức và cảm xúc có mối liên kết chặt chẽ với nhau. Trên thực tế, bộ não có một cách điều khiển khứu giác vô cùng đặc biệt, khác hẳn cách điều khiển các giác quan khác.
Một mùi hương là những hạt hóa học đi vào cơ thể bạn qua đường mũi để vào đến hành khứu giác của não. Ở đây cảm giác về mùi được xử lý để bộ não có thể hiểu được, sau đó các tế bào não chuyển tín hiệu này đến một vùng rất nhỏ trong não gọi là hạch hạnh nhân để xử lý cảm xúc, tiếp theo là đến hồi cá ngựa ở ngay bên cạnh là nơi diễn ra quá trình học hỏi và hình thành ký ức.
Khoa học cho biết mùi thơm có thể đánh thức những kỷ niệm đã bị lãng quên từ lâu.
Ông John McGann – Giáo sư dự khuyết của Khoa tâm lý học, Trường đại học Rutgers ở New Jersey, Mỹ - cho biết mùi hương đi thẳng đến các trung tâm cảm xúc và trí nhớ của bộ não, còn tất cả những yếu tố tác động qua các giác quan khác đều đi qua một vùng của não gọi là vùng dưới đồi, có chức năng như một “tổng đài”, đóng ngắt, phân chia thông tin về các sự vật chúng ta nhìn, nghe, cảm thấy đến các vùng khác của bộ não. Mùi hương bỏ qua “tổng đài” này và đi thẳng đến hành khứu giác và rồi đến hạch hạnh nhân và hồi cá ngựa chỉ trong một hoặc hai synapse.
Do đó, cảm xúc, ký ức và mùi hương có mối liên hệ cực kì thân thiết với nhau. Đây là lí do vì sao mùi hương có thể đánh thức ký ức và gây cảm xúc cũng như gây liên tưởng nhiều hơn các cảm nhận bằng các giác quan khác. Chẳng hạn như một mùi hương quen thuộc nhưng đã bị lãng quên từ lâu cũng có thể khiến người ta bật khóc.
Bà Rachel Herz – Giáo sư trợ giảng về tâm thần và hành vi con người của Trường đại học Brown ở Đảo Rhode, Mỹ - nhận định các mùi hương thật sự đặc biệt vì chúng có thể khơi dậy ký ức mà các cách khác không thể làm được. Việc hàng ngày nhìn thấy người và cảnh vật thân quen không làm cho bạn ghi nhớ những kí ức cụ thể.
Ví dụ như việc đi vào phòng khách là một kích thích tố lặp đi lặp lại, một hành động bạn làm đi làm lại ngày này qua ngày khác, vì thế nó sẽ không gợi lại một khoảnh khắc cụ thể đã xảy ra trong căn phòng đó. Ngược lại, nếu có một mùi hương liên quan đến một thứ gì đó đã xảy ra trong quá khứ của bạn và bạn không bao giờ tình cờ bắt gặp lại mùi hương đó thì có khả năng bạn sẽ không bao giờ nhớ đến điều đã xảy ra đó nữa.
Nhìn chung, khi một người ngửi thấy mùi gì đó liên quan đến một sự việc có ý nghĩa với họ trong quá khứ thì đầu tiên họ sẽ có phản ứng về cảm xúc và sau đó là nhớ lại sự việc. Nhưng đôi khi ký ức không thực sự trở về rõ ràng, người đó có thể có một cảm giác về một điều gì đó đã từng xảy ra nhưng không nhớ ra được điều mà họ đã trải qua. Điều này một phần còn phụ thuộc vào bối cảnh.
Hãy hình dung một người đi bộ xuống phố, ngửi thấy một mùi hương đã ngửi thấy lần đầu tiên từ nhiều chục năm trước và có một cảm xúc xuất hiện. Nếu lần đầu anh ta ngửi thấy mùi này là vào một hoàn cảnh hoàn toàn khác, như trong một rạp chiếu phim chẳng hạn, thì việc gợi lại ký ức đó khá là khó.
Trên thực tế, việc cho mọi người ngửi một số mùi nhất định sẽ khiến họ nhớ lại những kỷ niệm hạnh phúc. Đây có thể coi như một phương pháp điều trị trí nhớ khá hiệu quả. Tâm trạng vui vẻ khi chúng ta hồi tưởng lại những ký ức trong quá khứ có những tác dụng rất hữu ích. Nó củng cố sự lạc quan, khơi gợi cảm giác kết nối xã hội.
Tất nhiên, điều này còn phụ thuộc vào trải nghiệm của từng cá nhân. Mỗi người đều có một cách cảm nhận về mùi hương khác nhau. Đối với một số người, một mùi hương nước hoa có thể gợi lại ký ức đẹp của họ với người yêu cũ hay mùi thơm từ món ăn cũng có thể mang lại hoài niệm về những món ăn gia đình thuở thơ ấu.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng những cảm xúc và tâm trạng tích cực rất tốt cho sức khỏe tinh thần. Một khi sức khỏe tinh thần tốt sẽ thúc đẩy tuổi thọ và cải thiện sức khỏe. Do đó, một phương pháp trị liệu khá phổ biến hiện nay là sử dụng mùi để kích hoạt những kỷ niệm vui vẻ và hạnh phúc.
Bộ não sử dụng bối cảnh để đặt tên cho thông tin và để tìm lại ký ức đó. Một lát sau, nếu anh ta vẫn ngửi thấy mùi hương đó thì nó sẽ thoát khỏi ký ức cũ và không còn khả năng gợi nhớ ký ức đó nữa. Ngoài ra, những ký ức do mùi hương gợi lại cũng có những điểm yếu giống như những ký ức khác, tức là cũng có thể không chính xác và được ghi lại bằng tất cả các hồi tưởng.
Tuy nhiên, do những mối liên kết cảm xúc mạnh mẽ mà các ký ức mang lại, những người ghi nhớ một điều gì đó do mùi hương mang lại thì thường tin rằng các ký ức của họ là chính xác.
Mối quan hệ giữa mùi hương và ký ức cũng liên quan đến các vấn đề sức khỏe về trí nhớ. Khứu giác suy giảm có thể là biểu hiện của suy giảm trí nhớ do tuổi già, hoặc cũng có thể do người đó mắc bệnh Parkinson và bệnh Alzheimer.