Tôm nòng nọc, cá vây tay, con sam là những động vật thường được ví như hóa thạch sống do gần như không thay đổi suốt hàng trăm triệu năm.
Tôm nòng nọc bơi dưới ao nước. (Ảnh: Marián Polák)
Tổ chức Kỷ lục Thế giới Guinness trao danh hiệu "sinh vật sống lâu đời nhất" cho tôm nòng nọc (Triops cancriformis) vào tháng 11/2010. Các hóa thạch cho thấy loài giáp xác giống tôm này đã tồn tại từ kỷ Tam Điệp (cách đây 201,3 - 251,9 triệu năm), Live Science hôm 12/12 đưa tin.
Tôm nòng nọc có cơ thể giống chiếc thuổng, hình dáng hoàn hảo để đào dưới đáy những vũng nước tạm thời mà chúng trú ngụ. Cấu tạo cơ thể này hiệu quả đến mức chúng giữ nguyên trong hàng trăm triệu năm. Dù vậy, nghiên cứu ADN công bố từ năm 2010 hé lộ tôm nòng nọc chưa bao giờ ngừng tiến hóa bên dưới lớp vỏ giáp của chúng, tạo ra khác biệt giữa các loài mà mắt người không thể luôn luôn phát hiện.
Ví dụ, tôm nòng nọc T. cancriformis chỉ là một hậu duệ của tổ tiên kỷ Tam Điệp và không lớn hơn 25 triệu năm tuổi, theo nghiên cứu năm 2013 công bố trên tạp chí PeerJ. Theo một nghiên cứu khác vào năm 2012 trên tạp chí PLOS One, chúng có thể mới 2,6 triệu năm tuổi.
Một số loài còn sống ngày nay dường như cũng không thay đổi trong hàng triệu năm, có thể cạnh tranh danh hiệu động vật sống lâu nhất trên Trái Đất với tôm nòng nọc. Có lẽ nổi tiếng nhất trong số đó là nhóm cá biển sâu có tên cá vây tay (Coelacanth). Giới nghiên cứu lần đầu tiên phát hiện hóa thạch cá vây tay vào thế kỷ 19 và cho rằng chúng tuyệt chủng cuối kỷ Phấn Trắng cách đây 66 triệu năm. Nhưng sau đó, năm 1938, các ngư dân bắt được một con cá vây tay còn sống ngoài khơi Nam Phi. Ước tính loài cá cổ đại này có niên đại hơn 400 triệu năm.
Những loài cá vây tay sống ở biển ngày nay không giống như cá vây tay hóa thạch đã tuyệt chủng. Một nghiên cứu năm 2010 trên tạp chí Marine Biology hé lộ các loài còn sống xuất hiện trong vòng 20 - 30 triệu năm qua. Điều tương tự cũng đúng với con sam đã tồn tại khoảng 480 triệu năm. Nghiên cứu công bố năm 2012 trên tạp chí Molecular Phylogenetics and Evolution cho thấy nhóm sam châu Á cổ nhất còn sống gọi là Tachypleus mới chỉ xuất hiện khoảng 25 triệu năm trước, dù có hình dáng giống những hóa thạch hàng trăm triệu năm tuổi.
Các nhà sinh vật học vẫn chưa thể giải mã hoàn chỉnh lịch sử tiến hóa của tất cả động vật sống. Tuy nhiên, tôm nòng nọc, cá vây tay và con sam hé lộ ngay cả những tổ chức sinh vật có vẻ ổn định nhất cũng thay đổi. Nghiên cứu hóa thạch chỉ ra các loài tồn tại trong thời gian 500.000 - 3 triệu năm trước khi tuyệt chủng hoặc bị thay thế bởi một loài hậu duệ.