Giới nghiên cứu cho rằng khôi phục các khúc cong tự nhiên có thể ngăn chặn ngập lụt và tạo ra môi trường sống lành mạnh cho động vật hoang dã.
Swindale Beck, một con sông ở Cumbria, nằm ở trung tâm Quận Hồ tại Anh, uốn lượn qua cánh đồng, trang trại và thung lũng. Tuy nhiên, cách đây không lâu, dòng chảy của con sông thẳng hơn nhiều. Một con sông lành mạnh cần khúc khuỷu, chảy tự do và có đầy động vật hoang dã. Tuy nhiên, ở Anh, 97% sông ngòi bị chia cắt bởi rào chắn nhân tạo như đập nước. Hiện nay, có ít nhất một rào chắn nhân tạo trên mỗi 1,5km sông ngòi trong nước. Qua nhiều thập kỷ, sông ngòi dần dần trở thành dòng kênh, bị nắn thẳng nhân tạo để ngăn nước gây ngập lụt và tràn vào nhà cửa, trang trại.
Sông Swindale Beck nhìn từ trên cao. (Ảnh: Natural England).
Nhưng loại bỏ những khúc cong tự nhiên của con sông trên thực tế tạo ra hiệu ứng trái ngược. Thay vào đó, nó làm gián đoạn dòng chảy của sông, gây xuống cấp môi trường sống thủy sinh, chất lượng nước và tăng nguy cơ ngập lụt. Do độ lành mạnh của sông ngòi ở châu Âu tiếp tục kém đi do động vật hoang dã sụt giảm, ô nhiễm nguồn nước và nước thải nông nghiệp, nhiều cộng đồng đang tìm đến giải pháp tự nhiên để khôi phục dòng chảy.
Một số sông được cải tạo bằng kỹ thuật quản lý ngập lụt tự nhiên (NFM) như xây đập gỗ, trồng cây và dựng chuồng hải ly. Một ý tưởng là thêm những khúc cong vào sông ngòi và hệ thống phụ lưu. Trên khắp thế giới, từ Hà Lan, Mỹ và Anh, các con sông đang được uốn cong trở lại để quay về dòng chảy ban đầu. Tại Anh, nhà chức trách bắt đầu thu về thành quả khi cá, chim và động vật không xương sống quay lại những con sông ở Cumbria và Tây Sussex.
Cách đây 200 năm, Swindale Beck được nắn thẳng để tạo ra nhiều diện tích đất trang trại hơn. Nhưng từ năm 2016, một dự án diễn ra nhằm đảo ngược quá trình và đưa dòng sông về trạng thái nguyên bản. Nằm dưới sự chỉ đạo của Hiệp hội bảo vệ chim hoàng gia (RSPB), mục tiêu của dự án là tạo ra môi trường sống, cấu trúc và hình thái đa dạng hơn.
Sau khi nghiên cứu thung lũng để xác định dòng chảy ban đầu, tổ chức từ thiện này thành lập một đội đào đất để tái định hình và tạo ra lòng sông mới. Dự án là kết quả hợp tác giữa RSPB và Cơ quan Môi trường, tổ chức Natural England và công ty nước United Utilities với chi phí hơn 260.000 USD để nặn lại khúc sông dài một kilomet. Đầu tiên, họ tiến hành nghiên cứu khu vực để lập bản đồ dòng chảy ban đầu, sau đó bố trí thợ đào đất. Hiện nay, Swindale Beck dài hơn khoảng 180 m so với con sông bị chỉnh dòng chảy qua thung lũng hơn hai thập kỷ qua.
Theo Tom Hayek, chuyên gia quản lý lũ ở tổ chức Wildfowl and Wetlands Trust (WWT), thêm những khúc cong vào con sông có hai ưu điểm. Cách này thay đổi cả tốc độ dòng chảy và lưu lượng nước.
Đầu tiên, nó làm giảm lượng nước con sông có thể chuyển xuống hạ lưu. Khi chiều dài con sông tăng lên, nước trải đều trên khu vực rộng hơn, cho phép nhiều nước nằm ở thượng nguồn hơn thay vì dồn vào thành thị ở hạ lưu sông.
Tác động thứ hai là về tốc độ dòng chảy. Càng thêm nhiều cấu trúc vào hình thái sông, nước sẽ chảy chậm hơn. Nếu dòng sông chạy thẳng, nước sẽ chảy ào qua. "Tốc độ và lưu lượng tích tăng dần do các phụ lưu đổ vào có nghĩa ở thời điểm nào đó, con sông không có khả năng chứa hết nước và ngập lụt xảy ra", Hayek giải thích. Trong quá khứ, việc nạo vét lòng sông để tăng sức chứa nhằm giải quyết ngập lụt rất phổ biến nhưng điều này không giúp giải quyết tận gốc vấn đề.
Các nhà khoa học cảnh báo biến đổi khí hậu đang khiến mưa lũ tăng lên ở một số khu vực tại châu Âu do thời tiết ấm chứa nhiều hơi ẩm hơn. Khôi phục con sông về trạng thái tự nhiên, loại bỏ đập nước và quản lý bãi bồi có thể giúp chúng ta đối phó nguy cơ ngập lụt cao hơn.
Khi dòng nước chảy chậm lại, có nhiều vũng sâu để cá tập trung và nghỉ ngơi. Những khu vực sông có sỏi mịn hơn tích tụ là môi trường đẻ trứng hoàn hảo cho cá hồi. Theo hiệu ứng dây chuyền, thực vật thủy sinh cũng quay trở lại, cung cấp nơi ẩn náu cho cá non kiếm ăn. Việc nắn lại sông Beck cũng cho phép con sông tự làm sạch bởi sông bị uốn thẳng chảy nhanh hơn và cuốn theo nhiều phù sa hơn. Khúc cong thúc đẩy con sông lắng đọng phù sa ở hai bên bờ.