Nobel văn chương - giải thưởng khó lường

Viện Hàm lâm Thụy Điển luôn gây bất ngờ cho giới mộ điệu văn chương bằng cách thức công bố giải thưởng Nobel, cũng như tạo tranh luận khi chọn người chiến thắng.

Nobel Văn học thuộc Giải thưởng Nobel, trao hàng năm cho một tác giả hoặc tác phẩm xuất sắc trong lĩnh vực văn học. Giải thưởng lâu đời này mang lại vinh quang tột cùng cho người lao động văn chương. Đi kèm giấy chứng nhận, huy chương bằng vàng, người được tôn vinh còn nhận một khoản tiền thưởng giá trị, khoảng 10 triệu kronor (tương đương 25 tỷ đồng).

Từ trái qua: Sholokhov, Gunter Grass, Tagor - các tác giả đoạt giải Nobel văn học.

Kịch tính trong cách thức trao giải

Bởi là một giải thưởng danh giá nhất nên giới mộ điệu văn chương luôn dõi về Viện Hàn lâm Thụy Điển vào tháng 10 hàng năm. Trái với sự nôn nóng của công chúng, nơi quyết định người được nhận giải thưởng Nobel luôn tuân thủ một quy trình xét giải nghiêm ngặt, bí mật.

Hàng năm, có hàng ngàn đề nghị được gửi tới hội đồng xét giải, và có khoảng 50 tác giả được vào danh sách đề cử chính thức. Các viện sĩ của Viện Hàn lâm Thụy Điển, thành viên của các hội và viện hàn lâm văn học, giáo sư văn học và ngôn ngữ, những người từng được trao giải Nobel văn học, chủ tịch các hiệp hội nhà văn là người có quyền đề cử nhà văn vào giải.

Đầu tháng 2, Viện Hàn lâm Thụy Điển đã có trong tay danh sách 50 nhân vật đề cử. Ủy ban Nobel sẽ xem xét danh sách này, và đưa ra một danh sách giới hạn 20 nhân vật vào tháng 4. Sau đó, danh sách tiếp tục được rút gọn chỉ còn khoảng 5 tác giả.

Trong suốt các tháng sau đó, những viện sĩ của Viện Hàn lâm sẽ nghiên cứu kỹ tác phẩm của các ứng viên cuối cùng, họ bỏ phiếu và ứng viên nào nhận nhiều phiếu bầu nhất là người nhận giải Nobel.

Dù danh sách đề cử, danh sách rút gọn của giải thưởng có từ nhiều tháng trước nhưng nó luôn được giữ bí mật. 50 năm sau, danh sách này mới được tiết lộ. Nghĩa là danh sách 50 tác giả đề cử của năm 2017, thì phải tới năm 2067 công chúng mới biết được năm xưa những ai được đề cử.

Chỉ tới thời điểm công bố, tên người nhận giải được xướng lên cùng với lý do họ được tôn vinh, lúc đó thế giới mới chắc chắn ai được giải. Nhà văn được trao Nobel sẽ được mời tham dự lễ trao giải diễn ra vào ngày 10/12 hàng năm, và đọc một diễn văn.

Do quy trình xét giải được giữ bí mật hoàn toàn, nên Nobel văn chương luôn là giải thưởng khó lường. Danh sách đề cử không được tiết lộ khiến công chúng khó có thể đưa ra nhận định ai là người thắng cuộc trong năm. Có lẽ do khó đoán, nên một số nhà cái lấy giải Nobel văn học làm một đối tượng cho mọi người đặt cược.

Cận kề ngày công bố, giới truyền thông đưa tin dự đoán người đoạt giải dựa theo kết quả của trò cá cược. Vì là trò cá cược, nên tỉ lệ đặt cược có sự chênh lệch với kết quả của Viện Hàn lâm Thụy Điển.

Haruki Murakami được kỳ vọng qua nhiều mùa Nobel.

Tranh cãi từ tiêu chí giải thưởng

Khi mới ra đời, Nobel văn học chưa hình thành được một tiêu chí đồng nhất. Lý do xuất phát từ di chúc của Alfred Nobel có những câu gây hiểu lầm. Theo di chúc, Nobel văn học dánh cho một tác giả từ bất cứ quốc gia nào có tác phẩm xuất sắc nhất theo khuynh hướng duy tâm. Trong tiếng Thụy Điển, từ “idealisk” có thể hiểu là “duy tâm”, nhưng cũng có thể hiểu là lý tưởng.

Với cách dịch nguyện vọng của Nobel như vậy, trong giai đoạn 1901 – 1912, Nobel văn học đã bỏ qua những nhà văn lớn như Lev Tolstoy, Emile Zola…

Ủy ban Nobel cũng gây tranh cãi khi đưa ra những quyết sách dựa theo quan điểm chính trị. Trong Thế chiến thứ nhất và những năm sau đó, với vị thế trung lập, Ủy bản trao giải cho các tác giả đến từ các nước không tham chiến. Vấn đề nằm ở chỗ các nước tham chiến đều là các quốc gia có nền văn học phát triển.

Một lý do khác khiến Nobel văn học thường vấp phải tranh cãi bởi các nhà văn được tôn vinh thường không đi cùng độ nổi tiếng. Năm 1974, các tác giả nổi tiếng lúc đó là Nobokov, Graham Greenne, Saul Bellow được cho là nằm trong danh sách đề cử, nhưng giải thưởng cuối cùng trao cho hai tác giả Thụy Điển ít tiếng tăm là Eyvind Johnson và Harry Martinson.

Tương tự, năm 1997, hai nhà văn nổi tiếng là Salman Rushdie và Arthur Miller được coi là ứng viên nặng ký, được dự đoán sẽ giành giải, nhưng nhà tổ chức cho rằng họ là những cái tên “quá phổ biến và quá dễ dự đoán”. Giải thưởng năm ấy trao cho Dario Fo – một tác giả mà nhiều nhà phê bình cho là ứng viên nhẹ ký.

Nhạc sĩ, ca sĩ Bob Dylan nhận giải Nobel văn học thổi bùng lên tranh luận về giải thưởng.

Những quyết sách đi trượt truyền thống

Vài năm gần đây, Nobel văn học luôn luôn khó đoán và gây bất ngờ. Sát ngày công bố giải, báo chí lại rộ lên tin tức những nhà văn được đặt cược nhiều nhất cùng những bài phân tích dự đoán về người được giải.

Haruki Murakami luôn đứng đầu trong danh sách đặt cược của các nhà cái. Tác giả Nhật đang sống tại Mỹ được các nhà phê bình ca ngợi, cùng một lượng lớn độc giả ủng hộ. Nhưng tác giả có sự nghiệp đồ sộ này mãi vẫn chưa được xướng tên khiến công luận đặt nghi vấn, phải chăng Murakami chưa được giải vì ông quá nổi tiếng.

Trong khi đó, một số tác giả được vinh danh gần đây đi trượt ra truyền thống xét giải khiến Nobel văn học càng trở nên khó đoán.

Năm 2015, Nobel thuộc về Svetlana Alexievich – người được biết đến nhiều hơn trong vai trò một nhà báo. Sinh ra trong gia đình có truyền thống báo chí, Alexievich hoạt động trong nghề báo ở Ba Lan. Tác phẩm của bà dựa trên những cuộc phỏng vấn với hàng trăm nhân vật có thật, thể hiện lại dòng tự sự của các nhân vật từng trải qua chiến tranh. Do đó, tác phẩm của bà về bản chất là một dạng phi hư cấu.

Năm 2016, Nobel văn học lại làm bùng lên một cuộc tranh luận khi trao cho Bob Dylan. Dylan là một trong những nhạc sĩ, ca sĩ huyền thoại của nước Mỹ, của thế giới, nhưng việc ông nhận Nobel lĩnh vực văn học khiến nhiều người đặt ra câu hỏi.

Ủy ban Nobel ví Dylan như những nhà thơ Hy Lạp cổ đại (Homer, Sappho), nhưng vẫn không tránh khỏi cuộc chia rẽ văn đàn. Một số nhà văn ủng hộ giải thưởng này, như Stephen King cảm thấy “ngây ngất” khi Dylan được giải, cựu Tổng thống Mỹ Obama coi Dylan là “nhà thơ yêu thích của tôi”.

Nhưng không ít người lại phản đối quyết sách này của Viện hàn lâm Thụy Điển. Nhà báo, người dẫn chương trình Alan Light thẳng thắn đặt câu hỏi: “Người ta không hề nghi ngờ về sức tác động mang tính phổ biến của Dylan. Nhưng vấn đề đặt ra ở đây là sáng tác ca khúc và văn học có thuộc cùng thể loại?”.

Và năm nay, liệu giải thưởng văn học quan trọng này sẽ được trao cho nhà văn nào? Tất cả sẽ phải chờ cho tới 18h chiều nay theo giờ Việt Nam, khi kết quả giải thưởng được công bố.

Cập nhật: 05/10/2017 Theo Zing