Mô hình hợp tác nào cho nghiên cứu khoa học?

Các nhà giáo dục đều nhận rõ rằng để nâng cao chất lượng đào tạo đại học và sau đại học, một trong những việc phải làm ngay là nâng cao chất lượng nghiên cứu khoa học (NCKH). Làm thế nào để NCKH tại VN có chất lượng, được đồng nghiệp trên thế giới biết đến?

Ông Đào Văn Lượng, nguyên giám đốc Sở Khoa học và công nghệ TP.HCM, cũng là một giáo sư khoa công nghệ hóa học Trường đại học Bách khoa TP.HCM, trong một tổng kết về hoạt động NCKH, trước khi mãn nhiệm kỳ đã viết: “Một trong những trăn trở chính là khả năng và cơ chế tập hợp lực lượng khoa học, khơi nguồn chất xám... loay hoay mãi mà chưa làm được tốt hơn.

Tôi cũng nhiều lần tự hỏi vì sao nhà khoa học của ta được “ném” vào guồng máy của các nước tiên tiến thì chạy khá tốt, nhưng cũng với những con người ấy, làm việc trong guồng máy của ta thì lại có những hạn chế” (Tuổi Trẻ, 25-6-2006). Có dịp cùng hướng dẫn vài nghiên cứu sinh làm luận án tiến sĩ tại Trường ĐH Bách khoa trong mấy năm qua, tôi hoàn toàn chia sẻ trăn trở này của ông.

Cũng như mọi ngành khác, hoạt động NCKH cần hội đủ vài điều kiện: phương tiện thiết bị, ngân sách, nhân lực, cơ chế tổ chức... Hãy xét nhanh về các điều kiện này:

Phương tiện - thiết bị

Hiện nay rất nhiều phòng thí nghiệm ở các viện nghiên cứu hay đại học quốc gia... được trang bị nhiều máy móc, thiết bị khá hiện đại. Chẳng hạn, cùng với phát triển nhanh của ngành công nghệ thông tin, nhiều nhóm hiện có những giàn máy tính điện tử không thua kém gì các nhóm tương tự ở Đông Nam Á hay châu Âu (Đông Âu).

Trong nền kinh tế toàn cầu hóa hiện nay, có được thiết bị tốt không phải là việc khó. Có tiền, có ngân sách là mua được ngay (trừ khi bị cấm vận). Việc còn lại là các thiết bị tối tân này được sử dụng ra sao cho việc NCKH, điều này tùy thuộc vào bản lĩnh, kiến thức và việc tổ chức, quản lý. 

Ngân sách

Hiện nay ngân sách nhà nước VN được Chính phủ dành cho ngành giáo dục nói chung, và NCKH nói riêng, là không nhỏ so với tổng thu nhập quốc dân (GDP). Một chương trình nghiên cứu cấp nhà nước nhận được nhiều tỉ đồng trong một vài năm, con số mà nhiều nhóm nghiên cứu ở Tây Âu mong ước! Vấn đề là ngân sách này đã và đang được sử dụng như thế nào cho mục đích NCKH.

Các tân kỹ sư chất lượng cao niên khóa 2001-2006 của Trường ĐH Bách khoa TP.HCM vui mừng sau khi nhận tấm bằng phụ lục PFIEV do Pháp cấp ngày 9-2-2007. Đây là chương trình hợp tác giữa Bộ GD-ĐT VN với Đại sứ quán Pháp về đào tạo kỹ sư chất lượng cao tại VN

Tôi biết một đồng nghiệp xin được 3 tỉ đồng VN để xây dựng một giàn máy tính điện tử rất mạnh, song cơ quan không có nguồn kinh phí trả lương cho nghiên cứu sinh nên ít có người sử dụng, cuối cùng giàn máy hầu như bỏ không và một vài năm sau xuống cấp... Nhiều lãng phí như thế có thể được kể ra.

Một điều bất cập là các chương trình nghiên cứu ở VN không có khoản ngân sách dùng để trả học bổng (lương) cho sinh viên, nghiên cứu sinh (SV-NCS) và cộng tác viên. Học viên thạc sĩ ít khi nhận được thù lao, NCS phải làm một việc gì khác để sống. Trong khi đó những chương trình nghiên cứu liên bang của Bỉ dành ít nhất 60% ngân sách để trả lương cho cộng tác viên, học bổng cho SV.

Việc SV-NCS không có đồng lương đầy đủ, ổn định bằng ngân sách của trường, hay của giáo sư hướng dẫn, làm họ không toàn tâm, toàn ý hoạt động khoa học. NCKH là một hoạt động tư duy sáng tạo, đòi hỏi một sự tập trung cao nhất để có được khám phá dẫn đến những công trình khoa học. Theo tôi, cần có qui định rõ ràng về việc trả thù lao cho SV-NCS chứ không phải tùy vào sự tử tế (và tùy tiện) của các chủ nhiệm đề tài.

Nhân lực

Như trong một đội quân ra trận, có tướng và có quân, việc một SV hay NCS người Việt làm được việc trong một phòng thí nghiệm ở nước ngoài song lại không được việc ở trong nước, cho thấy rằng cái loay hoay nói trên không phải vì SV-NCS VN, tức là quân trong NCKH, thiếu khả năng. Do đào tạo thiếu cập nhật ở bậc đại học, bị khá nhiều lỗ hổng trong kiến thức cơ bản, SV VN thường gặp nhiều khó khăn trong thời kỳ đầu khi ra học ở nước ngoài. Song đa số đều có thể tiếp thu kiến thức mới, lấp lỗ hổng và sau khi được hướng dẫn, bắt đầu nghiên cứu độc lập sau một thời gian ngắn. Tóm lại, có thể nói trong NCKH ở VN, quân không tệ song tướng không giỏi!

Về điểm này, ông Đào Văn Lượng có viết: “... Chúng ta chưa có những thủ lĩnh tầm cỡ... Tôi nghĩ ở VN hay TP.HCM, để tìm kiếm những thủ lĩnh này rất khó khăn” (Tuổi Trẻ, 25-6-2006). Có lẽ NCKH VN hiện nay đang thiếu trầm trọng những con chim đầu đàn đủ sức bay cao, bay xa, và nhất là biết dẫn đàn bay về hướng nào!

Cơ chế tổ chức

Trong hoàn cảnh nhân lực trên, một giải pháp được đưa ra (từ lâu) là đưa SV-NCS đi học tập ở các nước khoa học tiên tiến. Chẳng hạn, Chính phủ đề ra “chương trình 322” dài hạn nhằm đưa nhiều SV-NCS ra nước ngoài học tập bằng ngân sách nhà nước. Trong quan hệ hợp tác quốc tế, nhiều chương trình học bổng của các nước tiên tiến được lập ra dành cho SV-NCS VN. Song như đã nói ở trên, không ít người thành công xuất sắc luận án tiến sĩ ở nước ngoài, khi về VN vào lại guồng máy cũ vẫn không, hay chưa, mang lại hiệu quả mong muốn.

Sau mười năm, hàng loạt tiến sĩ được đào tạo và về nước song vẫn thiếu vắng những con chim đầu đàn trong NCKH! Các chương trình hợp tác khoa học, đồng hướng dẫn NCS với các đại học Tây Âu (co-tuteur, co-promoter, sandwich doctoral programs) được đưa ra rất hợp lý trên lý thuyết, song trên thực tế việc hợp tác vẫn còn tiến triển theo một chiều.

Trong thời gian ở VN của chương trình học tập, các SV-NCS thường không thực hiện được nhiều vì thường phải lo chạy hàng trăm việc có tên và không tên cho cơ quan; họ ít có thì giờ tập trung cho việc nghiên cứu. Các giáo sư hướng dẫn VN thường đóng vai trò khá khiêm tốn trước đồng nghiệp của mình.

Các đề tài nghiên cứu thường do các đồng nghiệp nước ngoài đề nghị. Tôi sợ rằng trên thực tế mục tiêu của “chương trình 322” nhằm đào tạo tiến sĩ theo nhu cầu đất nước theo hướng này khó mà thực hiện được. Trong năm 2006, với nguồn nhân lực và đầu tư không nhỏ của Nhà nước, ngành hóa học của cả nước chỉ công bố được không quá vài mươi công trình trên các tạp chí quốc tế. Con số khiêm tốn này chỉ bằng kết quả của một nhóm trung bình ở Âu, Mỹ. Đó là số lượng, còn chất lượng của các bài báo này lại là một vấn đề khác.  

(còn tiếp)

NGUYỄN MINH THỌ (GS hóa học, Đại học Leuven, Bỉ)