Các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura

Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên hiệp quốc Unesco đã công nhận Các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura của Chile là Di sản văn hóa thế giới năm 2005.

Tuy được công nhận là Di sản văn hóa thế giới nhưng các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura phải xếp trong Danh sách những di sản có nguy cơ bị đe dọa do 1 thời gian dài bị bỏ hoang.

Humberstone là một thị trần nhỏ trên sa mạc Atacama của Chile được thành lập năm 1862. Thị trấn này là nơi tập trung khai thác các mỏ nitrat natri. Tên của thị trần được đặt theo tên của một người Anh – người đã có công làm giàu và xây dựng thị trấn bé nhỏ Humberstone trở nên giàu có trong một thời gian dài.

Santa Laura được thành lập sau Humberstone 10 năm vào năm 1872, thị trấn này cách Humberstone 1,6 km. Sở dĩ Santa Laura được thành lập bởi sức hút từ việc sản xuất diêm tiêu từ Humberstone đã khiến cho một số gia đinh ở những vùng khác kéo tới sinh sống và lập nghiệp.

Hình ảnh một số nhà máy sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura hiện nay còn sót lại

Cùng với Humberstone, thị trấn Santa Laura nằm kế bên đã phát triển nhanh chóng. Cũng không quá khi nói rằng cả hai thị trấn này phát triển tới mức bùng nổ, đạt ngưỡng đỉnh điểm vào thập niên 1930-1940. Từ những khu mỏ nguyên liệu nitrat natri được khai thác và sản xuất thành diêm tiêu KNO3, NaNo3. Đây là những thành phần quan trọng trong phân bón và thuốc nổ. Các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura khai thác và sản xuất thành phần nguyên liệu thô và bán lại cho các thị trấn lân cận. Vào thời kỳ đó nitrat natri được coi như "vàng trắng" do đó các xưởng sản xuất tại đây phát triển và mở rộng vô cùng nhanh.

Thời kỳ hoàng kim nhất của khu vục vào khoảng những năm 1870 -1900, các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura đã biến khu vực miền bắc Chile trở thành nhà cung cấp nguyên liệu nitrat natri tự nhiên lớn nhất thế giới với hơn 200 nhà máy khai thác và chế biến nitrat natri.

Do nhu cầu lao động phục vụ các nhà máy ngày một tăng, hai thị trấn Humberstone và Santa Laura đã mọc lên nhanh chóng quanh các nhà máy, thu hút hàng ngàn người đến vùng sa mạc khô nhất Trái Đất này. Có khoảng hơn 3.700 người sống ở Humberstone, Santa Laura có số lượng khiêm tốn hơn với hơn 450 hộ gia đình ước tính khoảng hơn 1.000 người sinh sống.

Từ một vùng đất hẻo lánh, khô cằn, Humberstone và Santa Laura đã nhanh chóng phát triển và trở thành thị trấn giàu có. Lợi nhuận thu được từ những khu mỏ này tưởng chừng như vô tận khiến các ông chủ nhà máy liên tục đầu tư mở rộng quy mô sản xuất, khai thác. Tuy nhiên đến những năm đầu thập nhiên 40, một loại hóa chất tổng hợp đã được phát minh có khả năng thay thế nitrat natri. Loại hóa chất này không chỉ tiện dụng mà còn có giá thành rẻ chính vì thế nó đã nhanh chóng thay thế hoàn toàn nguyên liệu diêm tiêu.

Do nhu cầu khai thác các mỏ nitrat giảm dần, thị trấn Humberstone và Santa Laura bắt đầu bị bỏ rơi. Người dân sinh sống tại đây cũng rời bỏ làng, quê để tìm đến những vùng đất mới. Cho tới năm 1961, nhà máy sản xuất diêm tiêu cuối cùng của thị trấn Humberstone cũng đóng cửa. Kể từ đó, 2 thị trấn này bị bỏ hoang hoàn toàn. Từ một thị trấn hẻo lánh nhưng giàu có, Humberstone và Santa Laura (đặc biệt là Humberstone) trở thành một thành phố "ma". Thành phố ma này đã bi quên lãng, bỏ hoang trong khoảng 10 năm. Đến năm 1970, Chính phủ Chile đã công nhận thị trấn này là thị trấn lịch sử của quốc gia và lên kế hoạch xây dựng hồ sơ đề nghị Unesco công nhận thị trấn này là Di sản thế giới. Năm 2005, Unesco công nhận các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura là Di sản văn hóa thế giới xếp trong danh sách những di sản có nguy cơ bị đe dọa.

Các xưởng sản xuất diêm tiêu tại Humberstone và Santa Laura tại Chile được công nhận theo tiêu chí (ii), (iii), (iv).

Tiêu chí (ii): Sự phát triển của ngành công nghiệp sản xuất nitrat natri tại Humberstone và Santa Laura phản ảnh sự đầu tư có kết hợp của một cộng đồng. Hình thức sản xuất và trao đổi nitrat natri cũng là cách thức trao đổi văn hóa của người dân vùng một số khu vực tại Nam Mỹ.

Tiêu chí (ii): Các mỏ Nitrat và những thị trấn xung quanh đã cùng nhau phát triển trở thành một đô thị loại lớn với văn hóa và đặc trưng riêng.

Tiêu chí (iv): Các mỏ Nitrat phát triển với tốc độ nhanh tại Chile đã biến vùng sa mạc khô cằn này trở thành nhà cung cấp nguyên liệu nitrat natri tự nhiên lớn nhất thế giới, mạng lại hiệu quả, năng suất cho nhiều khu vực nông nghiệp trên toàn câu.