Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên hiệp quốc Unesco đã công nhận Mái vòm Soltaniyeh của Iran là Di sản văn hóa thế giới năm 2005.
Mái vòm Soltaniyeh tại Iran
Soltaniyeh còn có tên gọi khác là Sa'idiyeh là một thành phố và thủ phủ của Soltaniyeh, Abhar, tỉnh Zanjan tại Iran. Dân số của thành phố này khá thưa chỉ khoảng gần 6.000 người. Soltaniyeh nằm cách Tehran khoảng 240 km về phía Tây Bắc.
Địa danh này từng là thủ đô của Y nghi Hãn Quốc cai trị Ba Tư vào thế kỷ thứ 14. Y nghi Hãn Quốc là một hãn quốc của người Mông Cổ thành lập tại Ba Tư vào khoảng thế kỷ thứ 13. Y nghi Hãn Quốc dựa trên cơ sở ban đầu là các chiến dịch của Thành Cát Tư Hãn thực hiện, sau đó được cháu trai của ông tiếp bước thực hiện. Thời điểm phát triển hưng thịnh, hãn quốc trải rộng bao gồm hầu hết các nước Iran, Irag, Afgahanistan, Turkmenistan, Armenia, Azerbaijain, Gruzia, Thổ Nhĩ Kỳ và Pakistan ngày nay. Y nghi Hãn Quốc khi đầu mới thành lập chấp nhận nhiều tôn giáo, nhưng người dân đa phần có tình cảm với Phật giáo và Kito giáo. Tuy nhiên những người cai trị Y Nhi Hãn Quốc từ năm 1295 trở đi tôn sùng Hồi giáo.
Soltaniyeh được xây dựng trong khoảng thời gian từ năm 1302 đến năm 1312, là thủ đô của triều đại Ilkhanid. Công trình kiến trúc này là lăng mộ của vị vua thứ tám của triều đại Ilkhanid – Ilkhan Oljeitu. Mẹ của ông là một phụ nữ theo đạo Kito giáo và được rửa tội như Nicholas. Sau đó vị vua này trở thành một Phật tử trước khi chuyển sang đạo Hồi.
Khi sinh thời, vua Ilkhan Oljeitu dự định đưa Soltaniyeh trở thành một thành phố lớn và hưng thịnh nhất thế giới tuy nhiên dự tính đó không được như ông mong muốn và hiện nay thành phố đã trở thành một nơi hoang tàn và chứa đựng nhiều di tích lịch sử.
Trung tâm của thành phố Soltaniyeh là di tích lăng Ilkhan Oljeitu, còn có tên gọi khác là Muhammad Khodabandeh và tên gọi truyền thống mà người dân ở đây thường gọi là Mái vòm Soltaniyeh.
Lăng mộ này được xây dựng trong 10 năm cho đến nay là lăng mộ (mái vòm) lâu đời nhất ở Iran. Trong thế giới Hồi giáo, tầm quan trọng của Mái vòm Soltaniyeh có thể so sánh với Mái vòm Brunelleschi do Filippp Brunelleschi thiết kế. Mái vòm Soltaniyeh cũng là một trong những mái vòm lớn nhất thế giới, nếu giới hạn những mái vòm xây bằng gạch thì Mái vòm Soltaniyeh xếp thứ ba thế giới chỉ sau mái vòm nhà thờ Florence và nhà thờ Hagia Sohia.
Không chỉ là công trình kiến trúc đẹp, mang nhiều giá trị nghệ thuật cũng như lịch sử, Mái vòm Soltaniyeh còn mở đường cho phong cách xây dựng mái vòm trong thế giới Hồi giáo. Các nhà nghiên cứu lịch sử cho rằng, ý tưởng thiết kế và cấu trúc xây dựng Mái vòm Soltaniyeh chính là nguồn cảm hứng cho một di sản nổi tiếng khác của thế giới, đó chính là lăng mộ Taj Mahal ở Ấn Độ.
Cho đến nay, trải qua hàng trăm năm tồn tại Mái vòm Soltaniyeh đã bị hư hỏng, xuống cấp nhiều theo thời gian. Phần lớn những lớp trang trí bên ngoài đã bong tróc. Tuy nhiên nội thất bên trong thì vẫn còn giữ được tương đối với những bức tranh tường và những tranh ghép bằng sứ vô cùng quý giá.
Các nhà khoa học ước tính rằng, riêng phần mái vòm của lăng mộ (hay còn gọi Mái vòm Soltaniyeh) nặng khoảng hơn 200 tấn với chiều cao 49 mét. Chỉ 2 thông số nêu trên cũng đủ thấy phần nào sự hoành tráng và kỳ vĩ của di sản thế giới. Điều đáng kinh ngạc là kỹ thuật tạo nên công trình đồ sộ này được thực hiện hoàn toàn thủ công dựa vào sức người và sự khéo léo của các người thợ từ hàng nghìn năm trước.
Mái vòm Soltaniyeh được Unesco công nhận theo tiêu chí (ii), (iii), (iv)
Tiêu chí (ii): Mái vòm Soltaniyeh là tiền đề, mở đường cho kiến trúc mái vòm trong các công trình kiến trúc Hồi giáo tại Châu Á. Điều đặc biệt hơn nữa là cấu trúc xây dựng phần tường bên ngoài và phần bên trong với những chủ đề trang trí đa dạng, phưc tạp.
Tiêu chí (iii): Mái vòm Soltaniyeh nằm tại trung tâm thủ đôi xưa của triều đại Ilkhanid – là minh chứng đặc biệt về lịch sử của triều đại này.
Tiêu chí (iv): Mái vòm Soltaniyeh là một đại diện xuất sắc cho sự phát triển của kiến trúc Ba Tư và sự sáng tạo cũng như tài năng của những người thợ thủ công từ hàng nghìn năm trước.