Thủ đô Xanthos và khu khảo cổ Letoon

Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên hiệp quốc Unesco đã công nhận Thủ đô Xanthos và khu khảo cổ Letoon của Thổ Nhĩ Kỳ là Di sản văn hóa thế giới năm 1988.

Xanthos là thủ đô cổ của Lycia, đây cũng đồng thời là trung tâm văn hóa, thương mại của Lycian. Tuy nhiên sau đó, thủ đô này đã từng bị cai trị bởi nhiều đế quốc. Người Ba Tư, Hy Lạp và La Mã lần lượt chinh phục thành phố này và các vùng lân cận.

Các cuộc khai quật khảo cổ học tại Xanthos sau này được thực hiện đã giúp các nhà khảo cổ đã tìm thấy nhiều văn bản có ngôn ngữ Lycian.

Cách Xanthos khoảng 8 km là Letoon – một khu vực khảo cổ rất nổi tiếng được các nhà khảo cổ học trên thế giới đánh giá cao. Đây cũng từng là một trong những khu vực tôn giáo quan trọng nhất của khu vực Lycian. Các nhà khảo cổ đã tổ chức nhiều dự án khai quậ khảo cổ tại đây liên tục trong một thời gian dài và khám phá ra 3 loại chữ viết đó là chữ Hy Lạp, chữ Lycian và chữ Aramaic. Những minh chứng này là chìa khóa quan trong trong việc giải mã ngôn ngữ Lycian. Các nhà khảo tổ đã tìm hiểu và dịch nghĩa của những chữ khắc trong đá hoặc trên các cột đá khổng lồ còn lại không nguyên vẹn tại di chỉ khảo cổ. Qua việc nghiên cứu chữ viết này, lịch sử của dân tộc Lycian và ngôn ngữ được xây dựng trên sự kết hợp văn hóa Âu - Ấn của nền văn mình này cũng dần sáng tỏ.

Quanh khu vực Xanthos hình thành các khu định cư tạo thành một quần thể khảo cổ học vô cùng quan trọng. Khu vực này lưu giữ những kiến trúc còn sót lại về một đế chế cổ đại nay đã lụi tàn đó là nền văn minh Lycian. Đây là nền văn minh quan trong nhất thời đại đồ sắt.

Tại di chỉ khảo cổ, những dấu tích còn lại rõ nét nhất là những ngôi mộ đá. Những ngôi mộ ở đây được xây dựng hoàn toàn bằng đá với kiến trúc riêng của Lycian. Những trụ cột bao quanh và một quách đặt giữa là một hình ảnh kiến trúc mộ đá vô cùng độc đáo được người xưa sáng tạo nên. Việc tìm hiểu hình thức xây mộ cũng làm sáng tỏ câu hỏi về nghi thức tang lễ trong nền văn mình Lycian. Sự hoàn hảo trong việc thiết kế và làm mộ của người Lycian được thể hiện rõ nét qua việc người Anh đã học hỏi phong cách kiến trúc này cũng như sử dụng một số hình điêu khắc trên các ngôi mộ này để thực hiện trên các ngôi mộ tại Anh vào thế kỷ thứ 19.

Cùng với những khu mộ đá tại thành phố cổ này còn còn sót lại kiến trúc của những tượng đài, nhà hát, nhà thờ... Những kiến trúc này hiện nay tuy không còn nguyên vẹn, đa phần chỉ còn lại phần nền móng hoặc những cột trụ nhưng cũng đủ để các nhà lịch sử có thể dựng lại một nền văn hóa hùng mạnh và phát triển xưa kia. Theo các nhà lịch sử và khảo cổ học thì đã từng có ba ngôi đền quan trọng được xây dựng tại đây đó là đền Apollo, đền Artemis và đền Leto...

Thủ đô Xanthos và khu khảo cổ Letoon của Thổ Nhĩ Kỳ được công nhận là Di sản văn hóa thế giới theo tiêu chí (ii), (iii).

Tiêu chí (ii): Thủ đô Xanthos và khu khảo cổ Letoon sở hữu những công trình kiến trúc gây ảnh hưởng lớn tới kiến trúc của thành phố chính của Lycia như Patara, Pinara và Myra cũng như các khu vực lân cận.

Tiêu chí (iii): Thủ đô Xanthos và khu khảo cổ Letoon ẩn chứa những bằng chứng đặc biệt về nền văn mình Lycian. Điều này được thể hiện qua những chữ viết khắc trên đá và trên những văn tự cổ cũng như tại các di tích còn sót lại. Các văn bản có chữ viết quan trọng nhất được tìm thấy tại Xanthos và Letoon. Hầu hết các văn bản này tồn tại trên đá gồm những chữ khắc trên đá tảng nguyên khối. Bên cạnh đó, kiến trúc xây dựng mộ của nền văn mình Lycian đã ảnh hưởng mạnh mẽ tới kiến trúc xây dựng mộ sau đó, thậm trí một phần kiến trúc này còn tác động tới việc xây dựng mộ tại Anh vào thế kỷ 19.